آریا شاهین‌ها؛ گره خورده با آرزوهای یک نسل

چشم خیلی‌ها را گرفته بود و تهِ آرزوهایشان بود. سوار که می‌شدند خیالشان دُور برمی‌داشت و خوشبختی را نزدیکِ نزدیک می‌دیدند. جوری سراپایش را نگاه می‌کردند که انگار از سرزمین عجایب آمده است. راستی هم یک سر و گردن شیک‌تر از مدل‌های دیگر بود؛ خوش‌رنگ و زیبا، باریک و کشیده، دل‌پذیر برای خیابان‌های شهر و دل‌خواه برای سفرهای جاده‌ای. داشتن یکی از خودروهای «آریا شاهین»، همان آرزویی بود نسل نوگرای دهه‌ی چهل و پنجاه می‌خواست؛ آرزویی نه دور، که دست‌یاب و رسیدنی!
درست 26 اسفندماه 1346 بود که «شرکت جیپ ایران» خودرو آریا شاهین (آریا و شاهین) را رونمایی کرد. این خودروها از دل کارخانه‌ی خودروسازی رامبلر آمریکا بیرون آمده بودند و در ایران مونتاژ می‌شدند. هنوز مانده بود تا نخستین خودرو ملی ایران، پیکان، به خط تولید بیافتد. اما شرکت جیپ ایران برای تولید آریا شاهین‌ها راه طولانی را گذرانده بود. بنیان‌گذاری شرکت جیپ ایران به سال 1335 بازمی‌گشت. در آن سال، کارخانه‌ی شرکت جیپ در کیلومتر 9 جاده مخصوص کرج آغاز به کار کرد.  بانی شرکت، بازرگان کارآفرین و خوش‌فکری به نام جعفر اخوان بود. او در کار خودروسازی به‌راستی نوآور بود. به یاد بیاوریم زمانی که اخوان شرکت ایران جیپ را برای تولید خودرو بنا نهاد نه‌تنها در ایران، بلکه در همه‌ی خاورمیانه نیز صنعت خودروسازی شکل نگرفته بود.
شرکت اخوان، در آغازِ راه دشوار خود، نخست جیپ‌های ویلیز آمریکایی را به ایران آورد. این کار سرآغازی برای راه‌اندازی خط تولید و مونتاژ مدلی از خودروها در ایران شد که نام آن را «جیپ شهباز» گذاشتند؛ خودرویی که قدرتمند و کارا بود و سال‌ها تولید می‌شد. سپس زمان مونتاژ خودرویی به نام «وانت سیمرغ» رسید. این وانت برای جاده‌های کوهستانی و سنگلاخی ایران بهترین گزینه بود و انتخاب آن نشان از هوشمندی مدیران شرکت جیپ داشت. همه‌ی این آزمون‌ها در کار خودروسازی، سرانجام به تولید خودرویی انجامید که به‌راستی دل‌خواه و خواستنی بود و همسان با پسند خودروسواران ایران: خودروهایی به نام آریا شاهین!

برترهای خودرو آریا شاهین
مونتاژ کنندگان ایرانی آریا شاهین می‌توانستند انگشت روی بسیاری از برتری‌های خودروِ خود بگذارند و آن را در سنجش با مدل‌های دیگر اتومبیل‌های ایران، سرآمد گمان ببرند. نخست آنکه موتور آریا و شاهین‌ها لرزش نداشت و شتاب که می‌گرفت، بدنه‌ی خودرو را تکان نمی‌داد. افزون‌بر این که موتورهایی قدرتمند بودند. مصرف بنزین آریا شاهین‌ها بسیار کم بود و برای هر صد کیلومتر تنها 10 لیتر بنزین می‌خواستند. رادیاتورهای خودرو نیز با آب‌و‌هوای ایران سازگار بود و هم در جاهای گرم و خشک کارایی داشت و هم در آب‌وهوای سرد و کوهستانی.
چراغ‌های چهار سویه‌ی آریا و شاهین‌ ازدیگر گیرایی‌های آن بود. درون اتاقک خودرو نیز جادار و بسیار آسوده بود و سرنشینان را وادار نمی‌کرد که تنگ و چسبیده به هم بنشینند. باز از برتری‌های آریا شاهین آینه‌های ضد نور آن بود. سازندگان خودرو در تبلیغ‌های خود این آینه‌ها را به رُخ رقیبان خودروساز می‌کشیدند. آینه‌ها به گونه‌ای طراحی شده بودند که چراغ‌های روشن خودروهای پشت سر، راننده‌ی آریا شاهین را آزار نمی‌داد.
خوبی‌ها و برتری‌های دیگری نیز برای آریا شاهین برمی‌شمردند. مونتاژ کنندگان این خودرو می‌گفتند ترمزهای دوگانه (دوبل) آریا و شاهین هیچ‌گاه بریده نمی‌شوند و در ترمزهای ناگهانی به سرنشینان آسیبی نمی‌زند. به‌ویژه آنکه داشبورد چرمی درون اتاقک خودرو، انباشته از مواد ابری است و برخورد با آن صدمه‌ای به کسی نمی‌زند. اما این سخن تا اندازه‌ای بزرگ‌نمایی بود و دارندگان آریا شاهین از ترمزهای ضعیف خودرو دلِ خوشی نداشتند و می‌گفتند در تصادف‌ها، بدنه خودرو خُرد و مچاله می‌شود.
یک عیب دیگر آریا شاهین، قاتی کردن دنده‌ی آن‌ها در سربالایی‌ها بود. اما با اندکی بردباری و کم کردن سرعت خودرو، دنده جا می‌افتاد و دوباره همان آریا‌شاهینی می‌شد که بود!

آگهی‌های تبلیغی پُر و پیمان آریا شاهین
از همه شنیدنی‌تر آگهی‌های تبلیغی دهه‌ی چهل و پنجاه آریا شاهین بود. در یکی از تبلیغ‌های روزنامه‌ای، در بالای آگهی تصویری از خودرو آریا شاهین دیده می‌شد، با چنین نوشته‌ای: «بابا ای وَل اتومبیل آریا شاهین»! در میانه‌ی آگهی سه عکس، در کادری مربعی، چاپ شده بود. در مربع نخست عکس پلنگی بود که زیر آن نوشته شده بود: «از منم قوی‌تره»! در عکس دوم بانویی زیبارو لبخند‌زنان نشان داده شده بود و زیر عکس نوشته بودند: «از منم قشنگ‌تره»! نوشته‌ی عکس سوم که آهویی درشت‌چشم بود، چنین بود: «از منم تندرو تره»! در چشم آگهی دهندگان، قدرت و زیبایی و سرعت، دلیل برتری آریا شاهین دانسته می‌شد. آن‌ها در بالای تبلیغ‌های روزنامه‌ای خود می‌نوشتند: «آریا و شاهین، دو پدیده‌ی ارزنده‌ی انقلاب صنعتی ایران».
یک تبلیغ دیگر با چنین ستایشی آغاز می‌شد: «اگر یک تماشاگر باشید و چند لحظه در سازمان فروش اتومبیل‌های آریا و شاهین بایستید و نگاه کنید، خواهید دید همه بشاش و خندان‌اند. این بشاشت(!) نشانه‌ی رضایت خریداران از خریدی است که با اعتماد و اطمینان به عمل آورده‌اند. همه از مزایای فنی آریا و شاهین باخبرند و به آن اطمینان دارند».
یک آگهی خواندنی دیگر چنین بود: «تا 9 بشمارید، سرعت آریا از صفر به 80 کیلومتر می‌رسد. تا 2 بشمارید، همان سرعت به صفر می‌رسد»! در ادامه‌ی چنین تبلیغ هیجان‌آوری نوشته شده بود: «با اشاره‌ی گاز به پروازش درآورید و با اشاره‌ی ترمز میخکوبش کنید»! درستی این ادعا را باید از سرنشینانی پرسید که به ترمزهای آریا شاهین زیادی اعتماد می‌کردند و خودرویشان خُرد و خمیر می‌شد!
از این تبلیغ هم نمی‌توان نگفته رد شد: آگهی‌ای که بانویی را تکیه داده به آریا شاهین نشان می‌داد و در پایین آگهی نوشته شده بود: «با شاهین شاد باش»! تبلیغ آریا دنده اتوماتیک‌ها نیز چنین بود: «آریا اتوماتیک، فاتح دل‌ها»!
چنین آگهی‌هایی که سرشار از واژه‌ها و عبارت‌های برانگیزاننده و هیجان‌انگیز برای فروش بیشتر بود، اکنون که دیگر آریا شاهین‌ها تولید نمی‌شوند، خواندنی و تاریخی‌اند. شاید اثر همین آگهی‌های پُر و پیمان بود که خریداران ایرانی را وامی‌داشت آریا شاهین را به خودروهای دیگری مانند شورلت، پژو و فورد و نمونه‌های دیگر، ترجیح بدهند و مناسب‌تر برای خیابان‌ها و جاده‌های ایران بدانند.
پیش از آنکه به پایان خط تولید آریا شاهین برسیم، باید یک نکته را روشن کنیم: آریا و شاهین چه تفاوتی با هم داشتند؟ این را اندکی سخت می‌توانیم بفهمیم. چون تفاوت این دو خودرو بسیار کم بود و تنها به ویژگی‌های فنی آن دو بازمی‌گشت، و نیز اندک جدایی‌ای میان بدنه‌ی درون خودرو. آریاها، از این دید، اندکی لوکس‌تر از شاهین‌ها بودند.

پایان یک رویا
هر آغازی پایانی دارد. تنها باید امیدوار بود که پایان‌ها خوش و شیرین باشند و خاطره‌ی شاد آن‌ها با ما بمانند. آریا شاهین‌ها چنین بودند. نسل سالخورده‌ی کنونی از این خودرو یادهای خوشی در ذهن دارد. هر چند سرانجام ناگزیر شدند آریا شاهین خود را به اسقاطی‌ها بفروشند. نه دیگر توان رانندگی و پشت فرمان نشستن داشتند و نه مونتاژ آریا شاهین‌ها ادامه یافت.
سال پایانی مونتاژ آریا شاهین‌ها در ایران، 1351 (یا 1352) بود. با تولید پیکان، نخستین خودرو ملی ایران، ادامه‌ی مونتاژ آریا شاهین سود چندانی نداشت و دولت آن زمان ایران مونتاژ این خودرو را به کشورهای افغانستان و کنیا و یکی دو کشور دیگر واگذار کرد. گویا در همه‌ی آن  سال‌ها، از 1346 تا 1351، در مجموع 35193 خودرو آریا شاهین در ایران مونتاژ شده بود، تا آنکه تصمیم بر آن گرفته شد که این خودروهای زیبا و به یاد ماندنی را به تاریخ صنعت خودروسازی ایران بسپارند.

*با بهره‌جویی از: تارنماهای «خودرو نگاران»؛ «پارس خودرو»؛ «ویکی پدیا» و «انتخاب».