ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران و جاذبه‌های فرهنگی و طبیعی گستره‌ی هورامان یا اورامانات در استان کردستان و کرمانشاه، فرصت‌هایی را در اختیار گردشگری ایران گذاشته است که می‌تواند در رگ‌های این صنعت خونی تازه جاری کند. هر چند دشواری‌های فراگیری بیماری کووید 19 راه‌های گردشگری جهانی را بسته است، اما چنین شرایط دشواری نمی‌تواند همیشگی باشد و پایان خواهد پذیرفت و جهان بر مدار همیشگی خود خواهد افتاد. در این میان، کشورهایی سود خواهند بُرد که در این فاصله‌ی زمانی، زمینه را برای گردش صنعت گردشگری کشور خود فراهم کرده باشند. با ثبت دو اثر طبیعی-فرهنگی و صنعتی ایران (هورامان و راه‌آهن سراسری) یک بار دیگر فرصتی پیش روی ما قرار گرفته است. اینکه از این زمان به دست آمده بهره خواهیم بُرد و زیرساخت‌ها را آماده‌ی پذیرش گردشگران خواهیم کرد یا فرصت‌ها از دست خواهیم داد؟ به عملکرد و برنامه‌ریزی مسوولان و مدیران گردشگری کشور بستگی دارد.
در چهل‌وچهارمین نشست کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو، در 25 جولای 2021 (سوم امردادماه 1400) بود که راه‌آهن سراسری ایران ثبت جهانی شد. بدین‌گونه بیست‌و‌پنجمین اثر تاریخی و زیست‌بومی ایران در فهرست جهانی یونسکو جای گرفت. پرونده‌ی راه آهن ایران در سال 1396 به یونسکو سپرده شده بود، اما بازبینان یونسکو درباره‌ی چگونگی نگهداری از این اثر ایرادها و پرسش‌هایی داشتند. پاسخ‌گویی به آن‌ها و زدودن خُرده‌گیری‌ها، به درازا انجامید و سرانجام، همان‌گونه که اشاره شد، چندی پیش این اثر ملی به ثبت جهانی یونسکو رسید. پیش از آن راه‌آهن کشورهای اتریش، هندوستان و راه‌آهن مشترک ایتالیا و سوییس ثبت جهانی شده بودند. راه‌آهن سراسری ایران چهارمین راه‌آهن جهانی، و طولانی‌ترین راه‌آهنی است که از این امتیاز جهانی برخوردار می‌شود.
در نشست یونسکو (25 جولای) منظر فرهنگی اورامانات نیز به عنوان بیست‌وششمین اثر میراث ملموس ایران در فهرست جهانی جای گرفت. این ثبت جهانی در پنجم امردادماه امسال انجام گرفت. هر دو رویداد برای میراث فرهنگی و زیست‌بومی ایران درخور ارزش‌های فراوانی است که باید با آگاهی‌رسانی اهمیت آن را گوشزد کرد و با مدیریتی درست از آن برای گردش صنعت گردشگری کشور سود بُرد.
ویژگی‌های اورامان و راه‌آهن سراسری ایران
راه‌آهن سراسری ایران که اکنون ثبت جهانی شده است، از شمال کشور در کناره‌ی دریای کاسپین (خزر) تا بخش جنوبی ایران و خلیج فارس را دربرمی‌گیرد. در این گستره‌ی درازدامن، شمار بسیاری رودخانه‌ها، کوه‌ها، جنگل‌ها و رودخانه‌ها هست که جلوه‌ای تماشایی به راه‌آهن ایران می‌دهد. همه‌ی این‌ها بر جاذبه‌های گردشگری راه‌آهن سراسری ایران می‌افزاید و آن را در شمار دیدنی‌ترین راه‌های جهان جای می‌دهد. درازای خط ریلی راه‌آهن ایران اندکی کمتر از چهار هزار کیلومتر است و از هفت استان ایران می‌گذرد؛ استان‌های گلستان، مازندران، تهران، قم، مرکزی، لرستان و خوزستان.
درخور یادآوری است بودجه‌ای که برای ساخت راه‌آهن ایران در سال 1314 خورشیدی، کنار گذاشته شده بود، از مالیات ملی کشور به دست آمد و دولت ایران در آن زمان اجازه نداد که سرمایه‌گذران خارجی در کشیدن راه‌آهن ایران سهم‌دار باشند. چنین کارِ دوراندیشانه‌ای جلو کنترل راه‌آهن ایران توسط سرمایه‌گذاران بیگانه را گرفت. بیشترِ کار هم به دست پیمان کاران ایرانی انجام گرفت، هر چند کنسرسیومی از کمپانی‌ای آمریکایی و چند کمپانی آلمانی در ساخت راه‌آهن سراسری نقش داشتند. آن‌ها در ازای هر کیلومتر خط ریل، از دولت ایران 368 تومان دریافت می‌کردند. کار پیمانکاران ایرانی و بیگانه در سال 1306 آغاز شد و با تلاشی نمونه‌وار راه‌آهن ایران را در سال 1314 به بهره‌برداری رساندند.
اورامان (هورامان) نیز که اکنون نام آن در میراث جهانی یونسکو دیده می‌شود، گستره‌ی پهناوری است که بخش بزرگی از آن در دو استان کردستان و کرمانشاه جای دارد و بخش کوچکی از آن در استان حلبچه، در اقلیم کردستان عراق. ویژگی این بخش از کشورمان یگانه و کم‌مانند است. از دره‌های پُرپیچ و خم گرفته تا رودبارهای بی‌شمار، کوه‌های بلند و جنگل‌های به هم فشرده و بافت پلکانی خانه‌های اورامانی‌ها و نیز آیین‌ها و رفتارهای اجتماعی ویژه که نمونه‌ی آن را در کمتر جای دیگری از ایران می‌توان یافت. در این بخش از دو استان کشورمان، بیش از 700 روستای زیبا دیده می‌شود که هر کدام می‌تواند برای گردشگران جهانی دیدنی و تماشایی باشد.
اهمیت ثبت جهانی آثار در فهرست یونسکو
پیش از آن که به اهمیت ثبت جهانی راه‌آهن سراسری و ثبت منظر فرهنگی اروامان بپردازیم، باید به این پرسش پاسخ داد که چرا ثبت آثار ملی در فهرست جهانی یونسکو اهمیت دارد؟
نخستین ارزش ثبت آثار در فهرست یونسکو، پشتیبانی جهانی برای نگهداری از آن آثار است. این نکته از آن‌رو اهمیت دارد که حتا اگر دولت‌ها نخواهند یا نتوانند از آثار ثبت جهانی شده نگاهبانی کنند، جامعه‌ی جهانی آن‌ها را وادار به انجام چنان کاری خواهد ساخت. چنین پافشاری و مراقبتی برای پشتیبانی و پاسداری از حافظه‌ی جهانی است. با ثبت هر اثری در یونسکو، همه‌ی جهان پایبند به نگهداری از آن خواهد بود. به همین سبب است که بازرسانی ویژه از سازمان‌های وابسته به یونسکو، با دیدارهای میدانی و پیوسته، دولت‌ها را مسوول نگهداری از اثر جهانی، در چهارچوب قانون‌های بین‌المللی خواهند کرد. پس هیچ‌کدام از دولت‌هایی که هموند (:عضو) یونسکو هستند و اثری از کشور آن‌ها در فهرست جهانی این سازمان ثبت شده است، نمی‌توانند به هیچ بهانه‌ای شانه از زیربار مسوولیت نگهداری از آن اثر (یا آثار) خالی کنند. تَن زدن و شانه خالی کردن از مسوولیتی جهانی که دولت‌های هموند یونسکو متعهد به انجام آن هستند، پیامدهای زیان‌باری خواهد داشت.
از سوی دیگر، ثبت جهانی آثار برای دولت‌ها نیز سودآور است و آن‌ها می‌توانند از بودجه‌های جهانی برای نگاهبانی از آثار ثبت شده‌ی خود بهره‌مند شوند. یک نمونه‌ی آن در زمین‌لرزه‌ی بم (دی‌ماه 1382) رُخ داد. در این رویداد، ایران از کمک‌های یونسکو و جامعه ی جهانی برای بازسازی ارگ بم که در فهرست آثار ثبت شده‌ی جهانی جای دارد، برخوردار شد.
در شناساندن (:معرفی) آثار تاریخی، زیست‌بومی، صنعتی و میراث ملموس و ناملموس هر کشور نیز ثبت جهانی کمکی برای انجام چنین کار و شناساندن آن به همه‌ی مردمان جهان خواهد بود. این نیز از سودمندی‌های ثبت آثار در حافظه‌ی جهانی است.
ثبت جهانی اورامان و راه‌آهن، رویدادی خجسته برای گردشگری ایران
ثبت جهانی منظر فرهنگی اورامان و راه‌آهن سراسری ایران در نشست جولای 2021 یونسکو، گستره‌ای 1400 کیلومتری را در اختیار صنعت گردشگری ایران خواهد گذاشت که می‌تواند سرشار از بهره‌مندی‌های اقتصادی باشد و برای کشور ما ارزآوری کم‌مانندی را سبب بشود. اگر به یاد بیاوریم که گردشگری ایران نیازمند رونق دوباره و چرخیدن چرخ‌های زنگ‌خورده‌ی آن است، از این فرصت پیش آمده، بیشترین بهره را خواهیم بُرد.
تنها بسنده است بدانیم که در محدوده‌ی آغاز و پایان راه‌آهن ایران، از شمال تا جنوب کشور، چه اندازه از روستاها و شهرها می‌توانند با آمدن گردشگران، رونق بگیرند و آباد شوند و زمینه را برای سرمایه‌گذاری در آن بخش‌های کشور پدید بیاورند. چنین چشم‌اندازی، در صورت فراهم‌شدن زمینه‌های آن، زندگی روستاییان ایران را در گستره‌ی راه‌آهن سراسری کشور را دگرگون خواهد کرد و شرایط زندگی و گذران آنان را بهبود خواهد بخشید. از یاد نبریم که در خط راه‌آهنی کشور، سازه‌ها و بناهای فراوان، پُل‌ها، ایستگاه‌ها و حتا جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی پُرشماری هست که هر کدام از آن‌ها برای گردشگران بیگانه دیدنی و تماشایی خواهد بود. درباره‌ی اورامانات نیز همین سخن را می‌توان گفت و برشمرد.
یک نمونه از اهمیت شناساندن آثار ملی و تاریخی کشورهای جهان و ثبت آن‌ها در فهرست یونسکو، زمانی بهتر آشکار می‌شود که بدانیم در سال 2013 میلادی نزدیک به یک میلیون تَن کاربر فضای مجازی، نام تخت‌جمشید را جست‌وجو کرده بودند و این گمان وجود داشت که 20 درصد آنان از تخت‌جمشید بازدید کنند؛ یعنی نزدیک به 200 هزار تَن. این کار برای راه‌آهن سراسری ایران و از آن بیشتر برای هورامان نیز می‌تواند رُخ دهد و سبب جذب گردشگر و سودآوری سرشار اقتصادی بشود. فراموش نکنیم که اقتصاد گردشگری در برآورد (:تامین) بودجه‌های سالانه‌ی هر کشور، نقش اثرگزار و بسیار مهمی دارد و برخی از کشورهای جهان از این راه به منافع مالی هنگفتی دست پیدا می‌کنند.
اما جای افسوس است که زیرساخت‌های گردشگری ما هنوز کارآمد نیست. هر گردشگری که به کشور و سرزمینی می‌رود، طبیعی است که جایی برای اقامت و باشندگی می‌خواهد. آیا ما از چنین زیرساخت ابتدایی برخوردار هستیم؟ آمارها نشان می‌دهد که کمبود و ناکارآمدی زیرساخت‌های گردشگری ایران، آسیب‌های جدی و زیان‌باری به این صنعت زده است. برای نمونه، ما هنوز که هنوز است، با هزاران اثر تاریخی، طبیعی و میراث ملموس و ناملموس و آیین‌های فراوان، پایگاهی چند زبانه و کارآمد برای شناساندن آن‌ها به مردمان جهان نداریم.
ثبت جهانی منظر فرهنگی اورامان و راه‌آهن سراسری ایران، باید ما را به بازنگری صنعت گردشگری کشور وادار کند. بخشی از سودآوری اقتصادی کشور بستگی به چنین کاری دارد.
