پل‌ها در پسین‌گاهان و زمانی که روشنایی جای خود را به تاریکی شب می‌دهد، جلوه و رنگ دیگری دارند. بازتاب قرص ماه درون رودخانه و شکست آن در آب، پل را چهره‌ای نمادین می‌بخشد. گویی ماه از دهانه‌های پل گذر کرده است و گرفتار در میان موج‌های سبک رود، پیچ و تاب می‌خورَد. در این هنگام پل نه جایی برای گذر، که درنگ‌گاهی برای ایستادن و نگریستن می‌شود. تاب‌خوردن ماه در آب و گذر نرم و سبُک رود از فراز پل، دیدنی‌ست و تماشایی. حتا اگر پل برای گذر مردمانی ساخته شده باشد که سلاح به دست گرفته‌اند و روبه سوی آوردگاه‌ها دارند، باز پل شباهنگام گذر خشمگین سربازان و لشکریان را فراموش می‌کند و دل به بازی دلبرانه‌ی ماه و رود می‌سپارد. «پل شهرستان» در کهن‌شهر اصفهان سده‌ها پیش برای گذر پای‌کوبان و گام‌های استوار رزم‌جویان ساخته شده بود چنین حال و هوایی دارد.
سه کیلومتر دورتر از پل تاریخی و زیبای خواجو، سازه‌ی دیگری دیده می‌شود که بسیار دیرینه‌تر از پل خواجو و یکی از کهن‌ترین پل‌های تاریخی ایران است. آن سازه را پل شهرستان می‌نامند؛ درست در بخشی که جی نامیده می‌شود و اکنون خیابانی به نام مشتاق به آنجا راه می‌بَرد. از این‌روست که پل شهرستان را به نام پل جی نیز می‌شناسند. نام شهرستان را از آن‌رو بر روی این سازه‌ی آبی گذاشته‌اند که در نزدیکی آن، یعنی خاور شهر اصفهان، روستایی به نام شهرستان هست و این پل در گستره‌ی آن روستا جای دارد. از پل شوشتر در خوزستان که بگذریم، پلی دیرینه‌تر از پل شهرستان در تاریخ معماری ایران نمی‌شناسیم که همچنان پابرجا و استوار مانده باشد؛ هر چند گروهی پل خداآفرین در استان آذربایجان شرقی را از ساخته‌های کوروش بزرگ می دانند که اگر این گمان درست باشد، پل خداآفرین کهن‌ترین پل ایران است.
پل شهرستان بی‌گمان در زمان ساسانیان ساخته شده است. این را از پایه‌های پل و شیوه‌ی ساخت آن دریافته‌اند. نشانه‌های نوشتاری تاریخی نیز گواه درستی این سخن است، اما به‌سبب طغیان‌های پی‌درپی زاینده‌رود در گذر سده‌ها، بخش‌هایی از پل شهرستان ویران شده بود و نیاز به بازسازی و مرمت داشت. به همین سبب دیلمیان (آل بویه) زمانی که بر اصفهان فرمانروایی می‌کردند، این پل را بازنده‌سازی کردند. سلجوقیان نیز که چندگاهی اصفهان را پایتخت خود ساخته بودند، دست به مرمت و دوباره‌سازی پل شهرستان زدند و چه‌بسا آن را از ریخت و شکل نخستین آن جدا کردند. آن مرمت‌ها، ناگزیر بوده است و اگر انجام نمی‌گرفت پل ویران می‌شد. به هر روی، پایه‌های پل در دوران باستانی ایران ساخته شده است و بدنه‌ی کنونی آن برآمده از مرمت‌ها و سازندگی‌های دوران پس از آن است. این را نیز ناگفته نگذاریم که برخی از پژوهشگران این گمان را پیش کشیده‌اند که ساخت پایه‌های پل شهرستان به دوران هخامنشیان می‌رسد. این برداشت به پژوهش بیش‌تری نیاز دارد.
ساسانیان پل شهرستان را در جایی ساخته‌اند که زاینده‌رود به کمترین اندازه‌ی خود می‌رسد و باریک می‌شود. پیداست در جاهایی که رودخانه خروشان و پُرآب است امکان ساخت پل، آن هم در روزگاران بسیار دور تاریخی، شدنی نبوده است. معماران ساسانی در گام نخست صخره‌ی دو سوی پل را تراشیده‌اند و سپس پایه‌های پل را در کف رودخانه پی افکنده‌اند. هر چند کف رود، هموار و یک‌دست نیست و در دوسو شیب اندکی دارد.
پایه‌های پل از سنگ است و آجر و خشت و ملات را در برآوردن بدنه‌ی پل به کار برده‌اند. درازای (:طول) پایه‌های دوازده‌گانه پل را میان 107 تا 105 متر نوشته‌اند که 13 چشمه و هشت دهانه دارد و پهنای (:عرض) آن نیز اندکی ناهمسان است؛ در جایی پهنای آن اندکی بیش از چهار متر است و در بیشتر بخش‌ها به پنج‌متر می‌رسد. خودِ پل اندکی انحراف دارد؛ این کج رَوی از سمت جنوبی پل آغاز می‌شود، اما چندان آشکار نیست.
پل شهرستان، یا جی، گویا سازه‌ای برای کارهای جنگی و رزم بوده و بدین قصد ساخته شده است. در دوره‌ی صفویان که اصفهان را به پایتختی برگزیده بودند، راه اصلی که از این شهر به شیراز کشیده شده بود از روی پل شهرستان گذر می‌کرد. جی یکی از هسته‌های نخستین شکل‌دهنده‌ی شهر اصفهان دانسته می‌شود و این پل پیوندگاه روستاها و شهرهای پیرامون آن بود. اکنون نیز از پل تاریخی شهرستان استفاده می‌شود، اما تنها برای رهگذران. گذر خودروها به سبب ویرانی‌های پل، شدنی نیست. در نزدیکی آن نیز آرامگاهی از آن ِ یکی از خلیفه‌های عباسی دیده می‌شود که در نیمه‌ی نخست سده‌ی ششم مهی به دست اسماعیلیان اصفهان کشته شد و او را در نزدیکی پل شهرستان خاکسپاری کردند. آثار تاریخی دیگر نیز در پیرامون پل شهرستان دیده می‌شود.
پل شهرستان مانند دیگر پل‌های تاریخی اصفهان، سال‌هاست که گرفتار خشکی زاینده‌رود شده است. کارشناسان می‌گویند که خشکی زاینده‌رود به پل‌های کهن این شهر آسیب می‌زند؛ از آن‌رو که این سازه‌ها را به گونه‌ای ساخته اند که باید بستر رود پُرآب باشد. بگذریم از اینکه خشکی رود نمای پل را خراب و چشم‌انداز آن را نازیبا کرده است و از این آزاردهنده‌تر آنکه تصویر پیچ و تاب ماه در زلال رود دیگر دست‌یافتنی نیست.
پل شهرستان در دی‌ماه 1348 خورشیدی، با شماره‌ی 889 در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است.
*با بهره‌جویی از کتاب «پل‌های ایران» نوشته‌ی منوچهر احتشامی (1386)؛ تارنمای «گردشگری ایران»؛ «ایرنا» و «ویکی‌پدیا».
