پل‌ها برآمده از نگاه هستی‌شناسی، خردورزی و آینده‌نگری انسان و بازاندیشی و خیال‌پردازی او هستند. از این‌رو پل‌ها با سرنوشت و تاریخ مردم پیوند دارند. نگریستن به پل، ذهن را به سویی می‌کِشد که هم به اندیشه‌های زمینی و بهتر کردن ساز و کار زندگی می‌انجامد و هم به اندیشه‌های فراسویی و فرازجویانه. پل‌ها سازه‌هایی زیبایی‌شناسانه هم هستند. سازندگان پل هنر خود را به کار گرفته‌اند تا بنایی برآورند که نمودار توان و قدرت آفرینشگری و زیبایی‌نگری آدمی باشد. همانند «پل آق قلا»، با سازه‌ی که آرایه‌های دیرینه‌ی آن ممتاز و چشم‌نواز است.
آنچه پل تاریخی آق‌قلا را شکوهی افزون‌تر از بسیاری از پل‌های کهن ایران می‌بخشد، هنر آجرکاری آن است. این پل در زمانی ساخته شده است که هنر آجرکاری ایران در اوج شکوفایی و جلوه‌گری بود. آرایه‌های آجری پل آق‌قلا به دوره‌ی صفویان در سده‌ی یازدهم مهی بازمی‌گردد؛ هر چند پایه‌های پل، به گمان فراوان در سده‌ی ششم و به روزگار چیرگی سلجوقیان بر ایران پی‌افکنده شده است. با این‌همه، می‌توان باز به روزگاران دورتر رفت و از آن‌رو که در ساخت پل آق‌قلا از آجرهای دیوار تاریخی گرگان بهره بُرده شده است، ساخت این سازه را به ساسانیان پیوند داد و هسته‌ی نخستین آن را ساخته شده در دوره‌ی باستانی ایران دانست. به هر روی، آرایه‌های آجرکاری‌ای که اکنون در پل آق‌قلا دیده می‌شود، هنر دست استادان روزگار صفوی است.
پل آق‌قلا یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری استان گلستان است و بازدیدکنندگان بسیاری دارد. شهر آق‌قلا تا مرکز استان، شهر گرگان، نزدیک به 20 کیلومتر فاصله دارد. پل آق‌قلا در بافت کهنِ شهر و بر روی رودخانه‌ی گرگان‌رود ساخته شده است و دو بخش شمالی و جنوبی آق‌قلا را به هم پیوند می‌دهد. در دهه‌های گذشته، چندی آق قلا را «پهلوی دژ» می‌نامیدند و این پل نیز به همین نام، پهلوی دژ، شناخته می‌شد. نام دیگر آن «پل آق‌قلعه» است. آق قلا واژه‌ای ترکمنی است، اما باید دانست که نام بسیار کهن این شهر «اسپی دژ» یا «دژ سفید» بوده است. به سبب ارزش تاریخی بسیار پل آق قلا، در خردادماه 1351 نام آن در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران ثبت شده است.
ویژگی‌های پل آق‌قلا
درازای پل تاریخی آق‌قلا 76 متر است و پهنای گذرگاهی آن چهار متر و 30 سانتی‌متر نوشته شده است. اگر از کف رودخانه بلندای پل را اندازه بگیریم، ارتفاع 11 متر به‌دست می‌آید. از این‌رو، چندان پل مرتفعی نیست. در ساخت پل از آجر و ملات گچ و آهک بهره برده‌اند. با این‌همه، در مرمت‌های دهه‌های گذشته ناگزیر شده‌اند که برای استوارسازی سازه، از سیمان استفاده کنند. این کار هرچند ناگزیرانه بوده است، با پیکر تاریخی و هویتی پل سازگار نیست. پایه‌های سازه نیز ویژگی‌ای دارند که تا اندازه‌ای کم‌مانند است. بدین‌گونه که پایه‌های خاوری سازه مخالف جریان آب ساخته شده‌اند. این کار بدان سبب بوده تا پایه‌ها از جریان آب بکاهند و آن را چند بخشی سازند. بدین‌گونه از فشار بی‌اندازه‌ی جریان آب کاسته شده است. پایه‌های بخش باختری پل، وارون پایه‌های خاوری، در جهت جریان آب قرار دارند. این پایه‌ها، پشتیبانی برای بدنه‌ی پل شده‌اند. درست در بالای همین بخش است که دو قاب مستطیل شکل دیده می‌شود. قاب‌های دیگر در گذر زمان از دست رفته‌اند. اینکه قاب‌ها را برای چه چیز ساخته‌اند؟ پرسشی است که تنها با حدس و گمان می‌توان به آن پاسخ داد. شاید جایی برای قرار دادن سنگ‌نگاره‌ها بوده است و نوشته‌هایی که سال ساخت پل را ثبت کرده بودند. از آن نوشته‌های احتمالی، اکنون نشانی در دست نیست؛ شاید از میان رفته‌اند.
عکسی تاریخی از پل آق‌قلا در دست هست که در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار گرفته شده است. در این عکس، دو مناره در کنار پل دیده می‌شود. اکنون از این مناره‌ها اثر و نشانی به‌جا نمانده است.
افزون‌بر این‌ها، پل آق‌قلا پنج دهانه دارد. یک نشانه‌ی آشکار دهانه‌ی نخست پل، سکوی مستطیل شکلی است که دو متر پهنا دارد. این سکوی آجری شاید استراحتگاهی برای رهگذران بوده است و دمی آسودن در کنار رودخانه‌ای که از دهانه‌های پل می‌گذشته است. سطح گذرگاهی پل در گذشته‌ها از سنگ‌فرش بود. در سال‌های گذشته این سطح را آسفالت کرده‌اند. گمان نمی‌رود آسفالت کردن سطح پل‌های تاریخی کاری سنجیده و درست باشد!
پل آق قلا استوار ساخته شده است و هنوز هم خوشبختانه پابرجاست. با این همه، در سیلاب بهاری سال 1391 بخشی از آن آسیب دید. این ویرانی اندک، مرمت و بازسازی شد. در سال 1398 نیز حجم آب گرگان‌رود بسیار زیاد شد و آبی که از دهانه‌های پل آق قلا می‌گذشت نگرانی آسیب دیدن پل را پدید آورد. اما حجم آب تهدیدی برای سازه نشد (گزارش خبرگزاری ایرنا). هر چند راه پیاده‌رویی کنار پل، دچار نشست شده بود.
این نیز درخور یادآوری است که گستره‌ی پیرامونی پل آق‌قلا، محوطه‌ای باستانی است و تاکنون کاوش‌هایی در آنجا انجام شده و آثاری کهن به‌دست آمده است. در اسفندماه 1392 نیز لوله‌ی توپ جنگی و تاریخی در کنار پل کشف شد (خبرگزاری میراث آریا). درازای توپ اندکی بیش از یک‌متر بود. این‌ها، نشانه‌هایی از اهمیت تاریخی پل و پهنه‌ی پیرامونی آن است.
برای نگهداری از این سازه‌ی مهم و تاریخی شهر آق‌قلا، در سال‌های گذشته پل دیگری در کنار آن ساخته شد تا رهگذران و گردشگران از این پل نو استفاده کنند و پل کهن بر اثر رفت و آمدها آسیب نبیند.
*با بهره‌جویی از: تارنماهای «سایت گردشگری ایران»؛ «گردشگری ایران»؛ خبرگزاری «ایرنا».
