پل سردار؛ آرایه‌های کاشی و آجرنماهای تاریخی

دیرینگی ساخت پل در ایران به دوران بسیار دور تاریخی و روزگار باستانی می‌رسد. استوارترین و مهم‌ترین پل‌های ایران همان‌هایی هستند که در روزگار ساسانیان ساخته شده‌اند. هرچند گذر زمان و رویدادهای سهمناک تاریخی، به آن سازه‌های ساسانی آسیب‌های بسیاری زده است. در دوره‌ی صفویه نیز هنر پل‌سازی در اوج شکوفایی و هنرمندی بود. شیوه‌ی ساخت پل‌های صفوی در دوره‌ی قاجار نیز ادامه یافت و رد و نشانشان از میان نرفت. از همین‌رو، در زمان قاجاریه به زیبایی و آراستگی پل توجه می‌شد. نمونه‌ای از چنان باریک‌بینی‌ای در ساخت پل، در زنجان یافتنی است؛ آنجایی که «پل سردار» نمایان است.

در استان زنجان، در راهی که به شهرهای دوردست می‌رود، رودخانه‌ای جاری است که آن را زنگان‌رود می‌نامند. این رود خروشان، از شهر سلطانیه آغاز می‌شود و پس از گذر از شهر زنجان در شمال باختری این شهر به رود قزل‌اوزن می‌پیوندد. درست در راهی که به جنوب باختری حومه‌ی شهر زنجان راه می‌بَرد، پل سردار بر روی رود بسته شده است. این پل چون در گذشته‌های تاریخی به دروازه‌ی جنوبی شهر نزدیک بود، آن را «پل قلتوق» هم می‌نامیدند. این نام بر دهستان آن حوالی نیز مانده است و آنجا را هم با واژه‌ی تُرکی قلتوق می‌شناسند. اما نام بیشتر شناخته‌شده‌ی سازه، پل سردار است.
چرا این پل را سردار نامیده‌اند؟ این نام‌گذاری به بانیِ پل بازمی‌گردد. از او با نام سردار ذوالفقارخان اسعدالدوله یاد کرده‌اند و گفته‌اند که از مردان نامدار و دولتمندان زنجان در سال‌های میانی پادشاهی قاجاریه بوده است. او از بزرگان ایل افشار شناخته می‌شد و فرمانده‌ی فوج سوار خمسه بود. خمسه نامی است که در دوره‌ی قاجار به زنجان و پیرامون آن داده شده بود. به هر روی، گفته‌اند که این پل از ساخته‌های همین سردار افشاری است و آن را در سال 1333 مهی، در روزگار پادشاهی مظفرالدین‌شاه قاجار پی افکنده است. اما یک بازگفت دیگر آن است که پل سردار نه به فرمان اسعدالدوله، بلکه از ساخته‌های بانویی به نام قمرتاج خانوم بوده است. این بانو کیست؟ چندان دانسته نیست. شاید او قمرتاج خانم قدرت‌السلطنه، شاهدخت قاجاری و دختر ناصرالدین‌شاه بوده است و همان کسی است که عارف قزوینی سروده‌هایی در ستایش زیبایی او دارد. اما این سخن تنها حدس و گمان است و نمی‌دانیم که ساخت پل سردار به خواست این بانو بوده است، یا نه؟

از بانی و سازنده‌ی پل سردار که بگذریم، باید از آرایه‌های کمیاب این سازه سخن بگوییم که نمونه‌اش در پل‌های کهن کمتر دیده می‌شود. در کنار (:حاشیه) تاق‌ها و دهانه‌های پل سردار آرایه‌هایی به چشم می‌خورَد که نگاه را آکنده از شادمانی دیدن سازه‌ای زیبا می‌سازد و به آن پل جلوه‌ای تماشایی می‌بخشد. آرایه‌های کاشی‌کاری و آجرنمای خاوری پل نیز نشان از بردباری و ذوق‌ورزی سازندگان آن دارد و دید هنرورزانه‌ی آن‌ها در ساخت چنین سازه‌ی بادوامی. به همین‌گونه است قاب آجرچینی بزرگ‌ترین تاق پل. افسوس که نام طراح و معمار پل سردار را نمی‌دانیم. در بیشتر زمان‌ها همین‌گونه بوده است و نادانسته‌های ما بیشتر از دانسته‌های ماست. آن هنرمندان و مهندسان چیره‌دست، در گمنامی زندگی کرده‌اند و حتا نامی از آن‌ها هم به‌جا نمانده است. اگر هم نام معماران چیره‌دست گذشته‌ی ایران را بدانیم، آگاهی‌های ما درباره‌ی زندگی و هنرشان چنان اندک است که به دریافت و شناخت درخور توجهی نمی‌رسد. این مایه از بی‌دقتی گذشتگان در ثبت و نگهداری نام هنرمندان و استادان معماری ایران، جای افسوس بسیار دارد. شگفت و دردناک است که همه‌ی هنر طراحی و ساخت سازه‌هایی مانند پل‌ها از آن‌ها بود، اما آوازه و شهرتش را دیگران بُرده‌اند!
به هر روی، پل سردار با درازایی نزدیک به شش متر و پهنایی کمی بیشتر از شش متر، در نزدیکی شهری دامن افکنده است که سرشار از نشانه‌های تاریخی است. بلندای سازه نیز 12 متر است. به همین سبب، نمای دل‌انگیز پل از دور پیداست و به آن گستره دیده‌وری‌های دل‌انگیزی بخشیده است.
پل سردار سه دهانه دارد. دهانه‌ی میانی بزرگ‌تر است. این کار، جدای از اینکه به سازه زیبایی هنری داده است، بدان سبب هم بوده که بلندای بسیار پل طراحان را ناگزیر ساخته که دو سوی سازه را شیب‌دار برآورند. این شیب اندکی تند است. این را هم می‌توان گمان بُرد که پل سردار را در زمانی ساخته‌اند که زنگان‌رود خروش و تکاپوی کمتری داشته و جریان آب آن اندازه نبوده است که پی‌ریزی پایه‌ها را دشوار سازد. پس گمان می‌رود در فصل تابستان که رود زنگان تب‌وتاب همیشگی را ندارد، پل را ساخته باشند.
پایه‌های پل سردار برآمده از سنگ‌های تراش‌خورده و یکسان است. آن پایه‌ها از کف رودخانه دو متر بالاتر آمده‌اند و بدنه‌ی سازه بر روی آن‌ها ساخته شده است. پایداری پل سردار نشان از باریک‌بینی در ساخت استوار پایه‌ها دارد. اما بارندگی‌های فروردین‌ماه 1394 دهانه‌ی پل را آکنده کرد. ناگزیر کارهای اندکی برای نجات پل انجام شد، تا آنکه در خردادماه سال پس از آن، کار لایروبی پل انجام گرفت و دهانه‌ها از گرفتگی سیلاب‌های زنگان‌رود پاک شد (گزارش خبرگزاری ایسنا). هر چند پیدا نیست که چرا لایروبی پل یک سال زمان بُرده است؟! این نیز برشمردنی است که پل تاریخی سردار در سال 1336 خورشیدی در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است.

*با بهره‌جویی از: تارنمای «همشهری آنلاین» و گزارش خبرگزاری «ایسنا».