کمتر پیش می‌آید که پل‌ها اهمیتی جهانی بیابند و نقش آن‌ها نه تنها برای سرزمینی که در آن ساخته شده‌اند، بلکه برای جهان بیش از آن باشد که بتوان گمان بُرد. اگر چنین پل‌هایی برشمردنی باشند، شمارشان از انگشتان دست افزون‌تر نخواهد بود. یکی از آن پل‌های کمیاب و تاریخ‌ساز، در ایران ما ساخته شده است و «پل وِرِسک» نام دارد. ساخت این پل بر روی خط آهن سراسری ایران، نه تنها شاهکاری کم‌مانند در پل‌سازی جهان است، بلکه به یاد جهانیان می‌آورَد که در رویدادهای سهمناک جنگ جهانی دوم نقشی کلیدی در پیروزی نیروهای متفقین و شکست ارتش آلمان بازی کرد و ارزشی حیاتی برای تاریخ جهان داشت. بگذریم از اینکه این پل را باید واپسین پل تاریخی ایران نیز دانست که در یاد و حافظه‌ی ما ثبت شده است.
بایستگی کشیدن خط راه آهن سراسری ایران، مجلس شورای ملی را در سال 1305 خورشیدی برانگیخت تا طرح آن را بررسی کند و به تصویب برساند. این کار نیاز به ابزارهای فنی داشت که بیرون از توان مهندسان ایرانی بود. از این‌رو، دولت با شرکت‌های راه‌آهن‌سازی اروپایی به گفت‌و‌گو پرداخت و سرانجام با شرکت آلمانی – اتریشی کمپ ساکس به توافق رسید. پیمان‌نامه‌ی میان دولت ایران و این شرکت در سال 1312 امضا شد و طراحان و مهندسان شرکت بی‌درنگ کار خود را آغاز کردند. خط راه آهنی شمال- جنوب ایران 900 کیلومتر بود و ساخت آن دشواری‌های بسیاری داشت؛ به‌ویژه در بخش شمالی کشور که کوه‌های بلند و دره‌های ژرف دیده می‌شد، کشیدن ریل‌ها را با دشواری روبه‌رو می‌ساخت. آلمانی‌ها با گرفتن عکس‌های هوایی فراوان از کوه‌های البرز، دریافتند که چالش اصلی آن‌ها در دره‌ی وِرِسک است؛ یعنی جایی که دره‌ای بسیار ژرف میان دو کوه دیده می‌شود و باید خط آهنی از روی دره بگذرد. آن‌ها چاره‌ی کار را یافتند و سرانجام پلی بر روی دره‌ی ورسک کشیدند که در آن زمان شاهکاری بی‌مانند در مهندسی پل بود. اگر از یاد نبریم که در آن سال‌ها ابزارهای فنی و پیچیده‌ی امروزی وجود نداشت، بهتر پی خواهیم بُرد که کار مهندسان سازه‌ی ورسک تا چه اندازه برجسته و مهم بوده است. به هرروی، شرکت آلمانی- اتریشی کاری را که در آبان‌ماه 1313 آغاز کرده بود، تنها در کمتر از 18 ماه، در اردیبهشت سال 1315 خورشیدی به پایان بُرد و پروژه‌ی خود را در اختیار دولت ایران گذاشت.
دره‌ی ورسک در جاده‌ی فیروزکوه، در سوادکوه استان مازندران دیده می‌شود. این دره و پل زیبایش، اکنون از دیدنی‌ها و جاذبه‌های گردشگری ایران است و هنوز هم، با همه‌ی پیشرفت‌هایی که در ساخت پل‌های گوناگون شده است، شاهکاری کم‌مانند به‌شمار می‌رود.
بلندای پل از سطح دره به 110 متر می‌رسد. پیداست که دیدن اعماق دره از روی پل، چه اندازه هیجان‌آور و چه بسا ترسناک است. شگفتی سازه‌ی ورسک در این است که در ساخت آن از هیچ‌گونه فلز و آرماتوری استفاده نشده است و دینامیت و دریل دستی تنها ابزار مهندسان و کارگران برای ساخت پل بوده است! در آن زمان ابزارهای کنونی راه‌سازی و ماشین‌آلات مدرن وجود نداشت.
مهندسان پل ورسک در آغاز می‌خواستند تاقی بزرگ از سنگ بر روی دره بسازند، اما دریافتند که سنگ‌های آهکی آنجا توان دگرگونی‌های آب‌وهوایی را ندارند و متلاشی خواهند شد. ناچار با سنجش‌های (:محاسبه‌های) باریک‌بینانه و زمان‌بَر از تخته سنگ‌های بتنی استفاده کردند. از سوی دیگر، چون در آن پهنه و دره‌ی میان دو کوه بادهایی تند می‌وزید، پل را دو بخشی درست کردند. در بخش پایین پل از بتن مسلح ِ از پیش ساخته بهره بردند و بخش بالایی را از چوب‌هایی با قالب‌های ثابت، ساختند.
بدین‌گونه پلی ساخته شد که حجم آن 4500 متر مکعب است و دهانه‌ی میان دو پایه‌ی پل 66 متر اندازه گرفته شده است. درازای این پل شگفت‌آور 86 متر است. در دو سوی پل نیز دو تونل ساخته‌اند. بدین‌گونه قطاری که از روی ریل‌ها می‌گذرد، در آغاز از درون تونل رد می‌شود و پس از گذر از پل به تونل دیگر خواهد رسید. این چاره‌اندیشی، هر چند ناگزیرانه بوده، پل ورسک را هم دیدنی‌تر ساخته است. یک تونل نیز زیر پله‌های دره ساخته شد تا پل از طغیان گمان زده‌شده‌ی رودخانه، در امان بماند. هزینه‌ای که دولت ایران برای ساخت پل ورسک پرداخت کرد، دو میلیون و 600 هزار ریال بود.
پل ورسک، همان‌گونه که گفتیم، در بهار سال 1315 خورشیدی، گشایش یافت. تنها اندکی بیش از پنج سال پس از آن، این پل نقشی بسیار مهم و تاریخ‌ساز در جهانِ آن روز بازی کرد. در سال 1320 خورشیدی (سپتامبر 1939 میلادی) جنگ جهانی دوم آغاز شد و چهار سال پس از آن، زمانی که شوروی‌ها در محاصره ارتش آلمان قرار گرفته بودند، نیروهای متفقین از راه پل ورسک نیازهای تسلیحاتی و خوراکی شوروی‌ها را به آن کشور رساندند و نیروهای خود را جابه‌جا کردند. این کمک‌ها به اندازه‌ای برای شوروی‌ها و شکست آلمانی‌ها اهمیت داشت که وینستون چرچیل، نخست‌وزیر آن زمان بریتانیا، به پل ورسک لقب «پل پیروزی» داد. حتا گفته شد که اگر پل ورسک نبود، نقشه‌ی جهان کنونی تغییر کرده بود!
پل ورسک، از دیدنی‌های ایران و جهان، در امردادماه امسال به همراه خط راه‌آهن سراسری ایران، با تصمیم کمیته‌ی میراث جهانی یونسکو، ثبت جهانی شد. اما سخن درباره‌ی پل ورسک را به پایان نمی‌توان بُرد مگر از معمار سازنده‌ی آن یاد کنیم. او مهندسی اتریشی به نام «والتر اینگر» بود. جالب است بدانیم که آرامگاه این طراح و مهندس بزرگ، در نزدیکی پل ورسک جای دارد.
*با بهره‌جویی از: کتاب «پل‌های ایران» نوشته‌ی منوچهر احتشامی (1386)؛ تارنمای «مجله دلتا»؛ خبرگزاری «ایلنا» و «ویکی پدیا».
یک پاسخ
چه جالب. درود و آفرین بر همه کسانی ک در ساخت و پیشرفت ایران نقش داشتند.
نمی‌دونستم آرامگاه مهندس اش در ایران و نزدیک پل ورسک است.