گمان مبر که به پایان رسید کار مغان
هزار باده‌ی ناخورده در رگ تاک است (حافظ)
بی‌گمان یکی از برترین نگرش‌ها در حوزه‌ی شاهنامه‌پژوهی، نسخه‌شناسی و کتابشناسی شاهنامه است که درباره‌ی نسخه‌شناسی آن کوشش‌های بجا اما کم، کم و کوتاهی در میان است.
از همین‌روی ما در این جستار برآنیم تا درسر آغاز این راه نگاهی گذرا بر نسخه‌ها و نگارش‌هایی از شاهنامه فردوسی افکنیم که در سراسر جهان نامبردار و شایسته‌ی بررسی است، بیندازیم.
باشد که در آینده‌ای نزدیک در پژوهشی پیرامون «کتابشناسی شاهنامه و فردوسی» به آرمانی دست یافتنی در این باره دست یابیم.
شاهنامه ترنر ماکان:
ویرایش علمی و سنجشگر شاهنامه به وسیله‌ی «کاپیتان ترنرماکان»، افسر انگلیسی در هند، به نسخه‌ی ماکان یا کلکته بنام است.
ماکان با سنجش نسخه‌های خطی در هندوستان، نسخه‌ی ویراسته‌ی خود را در چهار دفتر در 1829 م به انگلیسی در کلکته ترجمه کرد و در ایران پس از برابری با شاهنامه‌ی مسکو و دستنویس گنجینه‌ی فلورانس، به کوشش دکتر محمد دبیر سیاقی دوبار در 1335 و 1344 خورشیدی منتشر گشت. شاهنامه ماکان هر چند با نشر و ویرایش‌های علمی‌تر و پربارتر، اینک از یادش کاسته شده، و شاهنامه‌ی مسکو از آن به مانند یک نسخه‌ی پایه سود نجسته، اما نباید فراموش کرد که این نسخه نخستین ویرایش شاهنامه در یک سده‌ی گذشته است.
شاهنامه‌ی مسکو:
در 1960 م گروهی از پژوهشگران ادبیات بنگاه خاورشناسی فرهنگستان علوم شوروی زیر نظر «یوگنی ادواردویچ برتلس» ویرایش انتقادی متن شاهنامه را آغاز کردند. پس از درگذشت برتلس، عبدالحسین نوشین سرپرستی گروه را پذیرفت. این ویرایش در 9 دفتر و به سال 1971 برای نخستین بار منتشر شد و از آن زمان به عنوان معتبرترین نسخه‌ی شاهنامه شناسایی گشت. شاهنامه براساس چاپ مسکو تا کنون بارها و بارها در کشور به نشر رسیده است. شایان گفتار است که از نسخه‌های پایه‌ی این ویرایش یکی نسخه‌ی خطی گنجینه و پژوهشگاه بریتانیا است که به شاهنامه‌ی بریتانیا نامبردار است و در سال 675 قمری به نگارش درآمده. این نسخه که از بنام‌ترین نسخه‌های جهان است، 265 سال پس از درگذشت خداوندگار سخن به نگارش درآمده است. از دیگر نسخه‌هایی که شاهنامه چاپ مسکو بر پایه‌ی آنها کار کرده می‌توان از شاهنامه‌های لنین‌گراد و قاهره و نسخه‌ی بایسنقری نام برد.
شاهنامه ژول مول:
ژول مول، ادیب و شرق‌شناس ژرمن‌تبار فرانسوی در 1826 م از سوی پادشاه فرانسه بر آن شد تا به گردآوری ترجمه‌ای از شاهنامه بپردازد. او برای یافتن نسخه‌ای درست و شایسته از شاهنامه دست به ویرایش دوباره‌ی آن زد و با بهره‌مندی از 225 دستنویس در سراسر اروپا، متن کامل شاهنامه را در هفت دفتر آماده و همراه ترجمه‌ی فرانسوی آن در برابر هر برگ متن پارسی، پس از چهل سال کوشش!، منتشر کرد. این نوشتار به شاهنامه ژول مول یا نسخه‌ی پاریس بنام گشت. این نسخه چه به گونه‌ی چاپ عکسی و چه با حرف‌نگاری دوباره در ایران منتشر شده و به گونه‌ی یکی از بهترین و پایدارترین نسخه‌های شاهنامه پدیدار گشته است.
کسانی چون دکتر ریاحی و شادروان مجتبی مینوی نیز شاهنامه‌ی مول را تا پیش از پایان ویرایش دکتر خالقی مطلق شایان نگرش دانسته‌اند و چنانچه اشاره شد، این شاهنامه بارها در کشور بدون نگرش به ترجمه‌ی فرانسوی آن چاپ شده است.
شاهنامه خالقی مطلق:
به گفته‌ی بسیاری از کارشناسان، برترین و دانشی‌ترین کار پیرامون نسخه‌پردازی شاهنامه را باید کار ارزشمند دکتر جلال خالقی مطلق دانست که تاکنون چند مجلد از آن به انجام رسیده است. دکتر خالقی با سودبری از چهل و پنج نسخه‌ی نامی و برگزیدن شش نسخه‌ی اصلی و نه نسخه‌ی بدل، در پردازش این کار ارجمند بسر می‌برد.
این نسخه‌سنجی تیزنگرانه‌ی شاهنامه ، دارای ده جلد است (هشت جلد متن و دو جلد یادداشت‌ها).
شاهنامه‌ی بروخیم:
از دیگر ویرایش‌ها و نسخه‌پردازی‌های ارزشمند شاهنامه می‌توان به کوشش «وولوس» آلمانی اشاره کرد. او اگر چه به برابر نهادن دو ویرایش ماکان و مول همت گماشت، اما شوربختانه پس از ویرایشِ تنها نیمی از شاهنامه درگذشت. کوشش وولوس به انگیزه‌ی جشن هزاره‌ی فردوسی، به وسیله‌ی بنیاد شاهنامه فردوسی در ده مجلد و همچنین با دیباچه‌ی شادروان دکترعباس اقبال آشتیانی به وسیله‌ی کتابخانه‌ی بروخیم (تهران) کامل و منتشر گشت و از آن پس به شاهنامه‌ی نسخه‌ی تهران یا بروخیم نامدار است.
ویرایش فریدون جنیدی:
این ویرایش در سال ۱۳۸۸ به نمایشگاه بین المللی کتاب تهران رسید و شامل یک دفتر پیشگفتار و پنج دفتر متن ویراسته ی شاهنامه، در شش جلد (قطع رحلی) است.
ویژگی اصلی این تصحیح تعداد بسیار زیاد بیت های الحاقی است که هیچکدام از متن شاهنامه نه حذف شده اند، نه به پانویس رفته اند و نه به پایان کتاب؛ بلکه در متن اصلی به صورت ریز و ایتالیک نوشته شده اند و از ابیات اصیل جدا گشته اند.
