سالروز درگذشت ابوریحان بیرونی؛ دانشمند نامی ایرانی

امروز زامیاد روز و آذرماه ۳۷۵۹ گاهشمار زرتشتی، دوشنبه 22 آذرماه ۱۴۰۰ خورشیدی، 13 دسامبر  ۲۰۲۱ میلاد

ابوریحان بیرونی، ریاضیدان و ستاره‌شناس، دانشمند چیره بر تمامی دانش‌های روزگار ۲۲ آذر ۴۲۷ خورشیدی ۱۳ دسامبر ۱۰۴۸ در سن ۷۵ سالگی در غزنی، شرق افغانستان امروزی درگذشت و همان‌ جا به خاک سپرده شد. آرامگاه بیرونی از فراموش‌شده‌ترین مزارهای دانشمندان درگذشته در این دیار است.

ابوریحان بیرونی خوارزمی نابغه‌ی بزرگ ایرانی ، همان کسی است که سده‌ها پیش، پدران اروپاییان به هنگامه‌ی نوزایی (رنسانس)، او را به انگیزه‌ی بهره‌مندی از نگرش‌های دانشی‌اش گرامی داشته‌اند. این شگفت‌ترین مرد روزگاران، به گونه‌ی چشمگیری بر تمامی دانش‌های دانشگاهی روزگار ما همچو: تاریخ، ادبیات، فلسفه، طبیعیات، ریاضیات، هندسه و ستاره شناسی چیرگی داشته است. در سرتاسر سرگذشت زندگی ابوریحان بیرونی سخن از پژوهش و سفر و آزمایش است و سخن از چگونگی پژوهش و آزمایش‌های او و رخنه‌ی شگفت‌انگیزش بر دانش امروز بیشتر از روایت همیشگی فراز و نشیب زندگانی او، شایسته‌ی ارزشی امروزی است. او را پدرِ انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند. او به زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی، و سانسکریت چیره بود و با زبان‌های یونانی باستان، عبری توراتی و سُریانی آشنایی داشت.
بیرونی در پژوهشی بسیار ارزشمند با نام «لمعات» (در علم مناظر) در زمینه‌ی دانش نورشناسی (Optic)، به ویژه ساختار نور، بررسی‌های بسیار گرانسنگی را بر دوش دارد.
ابوریحان در چگونگی دیدن اجسام به وسیله‌ی چشم، برابر با نگره‌ی ابن هیثم است که: پرتو نور از جسم دیده شده(مرئی) به چشم باز می گردد. و نکته‌ی شگفت انگیز این که در این بررسی بیرونی سرعت نور را پیش از شتاب آوا (صدا) دانسته که دانش غربی چند سده پس از ابوریحان بدان دست یافت.
او گونه‌ی بالارفتن آب‌ها را از فواره‌ها و چشمه‌ها بیان کرده و روشن کرده است که چگونه چشمه‌ها جوشان می‌شوند و چگونه می‌توان آب‌ها را از ژرفای چاه‌ها و چشمه‌ها به دژها و منارها جریان داد. او برابری و ترازمندی خط روی دریاها و آب‌های زیرزمینی را با اندازه‌ی روی زمین در کانون‌های گوناگون بررسی کرده است.
او اندازه‌ی روی زمین را به‌دست آورده و در بخش پایانی کتاب «اسطرلابات» معادله‌هایی برای اندازه‌گیری نیمکره‌ی زمین آورده که دانشمندان غربی این معادله‌ها را به نام او نوشته‌اند. او ماه و سال و روزهای هفتگانه را در میان اقوام و تمدن‌های گوناگون بیان کرده و تاریخ بسیاری از کشورها را گزارش داده و درازای سرزمین‌های گوناگون را از روز کسوف ماه و دیدن آن در سرزمین‌های دیگر به دست آورده است.
او نخستین کسی است که همانند دانش امروزی، جغرافیا را بررسی کرده و تجربه و بررسی را در این رشته پذیرفته و اساس علم طبیعی را بر پایه‌ی ریاضی استوار ساخته است. بیرونی نخستین اندیشمندی که آمریکا را یافت. نگرش بیرونی را به قاره‏‌ی نوین در دو جا از «تحقیق ماللهند» و یک جا در «قانون مسعودی» می‌توان دید و برابر با آنچه ابوریحان گفته هر پژوهشگری بی‌گمان می‌شود که ربع شمالی (خشکی مقاطر) که ابوریحان با چشم خرد بدان نگریسته همان سرزمینی است که میان دو اقیانوس آرام و اطلس بوده است.
ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی، زاده ۲۴ شهریور ۳۵۲، نیمه سپتامبر 937، بیرون از شهر «کاث» (از بخش‌های خوارزم) دیده به دیدار گشود.
او در رياضيات، هيئت «علوم فضايی» فيزيک، زمين‌شناسی و جغرافيا سرآمد دانشمندان دوران خود بود. دائرة‌المعارف علوم چاپ مسكو ابوريحان را دانشمند همه سده‌ها و روزگاران خوانده است. در بسياری از كشورها نام او را بر دانشگاه‌ها، دانشكده‌ها و تالار كتابخانه‌ها نهاده و به او لقب «استاد جاويد» داده‌اند. وی گردش خورشيد، گردش محوری زمين و جهات شمال و جنوب را دقيقا محاسبه و تعريف كرده است. خورشيد گرفتگی هشتم آوريل سال ۱۰۱۹ ميلادی را در كوه‌های لغمان «افغانستان كنونی» رصد و بررسی كرد و ماه گرفتگی سپتامبر همين سال را در غزنه به زير مطالعه برد.
در زمان وی، سامانيان كه پايتختشان شهر بخارا بود، بر شمال‌شرقی ايران، شامل خراسان بزرگتر و منطقه خوارزم، زياريان بر گرگان و مازندران و کرانه‌های آنها، بازماندگان صفاريان بر سيستان بزرگتر، غزنويان بر جنوب ايران خاوری «مناطق مركزی و جنوبی افغانستان امروز» و بوئيان بر ساير مناطق ايران تا بغداد حكومت می‌كردند و همه آنان مشوّق دانش و ادبيات فارسی بودند و سامانيان بيش از ديگران در اين راه کوشیدند. بيرونی كه در جرجانيه خوارزم نزد ابونصرمنصور تحصيل علم كرده بود، مدتی نيز در گرگان تحت حمايت مادی و معنوی زياريان كه مرداويز سردودمان آنان بود، به تحقيق پرداخت و پس از آن تا پايان عمر در ايران خاوری آن زمان به پژوهش‌های علمی‌اش ادامه داد. با اينكه محمود غزنوی ميانه خوبی با بيرونی نداشت و وسایل كافی برای تحقيق در اختيار او نبود، ولی اين دانشمند لحظه‌ای از تلاش برای تكميل تحقيقات علمی خود دست نكشيد.
او  به زبان‌های يونانی، هندی و عربی هم چیرگی داشت. در درازای 75 سال زندگی كتب و رسالات بی‌شماری كه شمار آنها را بیش از ۱۴۶ گفته‌‌اند، نوشت كه جمع سطورشان بیش از ۱۳ هزار است.
مهمترين آثار او عبارتند از: «التفهيم» در رياضيات و نجوم، «آثار الباقيه» در تاريخ و جغرافيا، «قانون مسعودی» كه نوعی دائرة‌المعارف است و كتاب «هند» درباره اوضاع اين سرزمين از تاريخ و جغرافيا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن.
بيرونی كتاب دانشنامه‌ی خود را به نام سلطان مسعود غزنوی حاكم وقت كرد، ولی هديه او را كه سه بار شتر سكه نقره بود نپذيرفت و به او نوشت كه كتاب را به خاطر خدمت به‌دانش و گسترش آن نوشته است، نه پول.
بيرونی معاصر بوعلی‌سينا بود كه در اصفهان می‌نشست و باهم مكاتبه و تبادل نظر فكری داشتند. بيرونی در جريان لشكركشی‌های محمود غزنوی به هند غربی «پاكستان امروز قسمتی از آن است» امكان يافت كه به آن سرزمين برود، زبان هندی فراگيرد و درباره اوضاع هند تحقيق كند كه محصول اين تحقيق، كتاب «هند» اوست.

 بیست و هشتمین روز ماه در سالنمای زرتشتی «زامیاد» نامیده شده است. زامیاد به چم زمین است. ایزد زامیاد از ایزدان همکار امرداد است. زمین سرچشمه‌ی همه داده‌ها برای زندگی بهتر آفریده‌هایی است که روی آن زندگی می‌کنند. ایزد زامیاد (زمین) با ایزد آسمان یکجا یا جداگانه مقدس شمرده شده‌اند. زمین نماد مادر است برای انسان و دیگر موجودات زنده‌ی روی آن، بنابراین ستودنی و سپندینه بوده و در آموزش‌های دین زرتشتی به نگهداری پاک و نیکو از آن بسیار سفارش شده است. گویند در این  روز درخت  نشاندن  و تخم  کاشتن  و آبادانی کردن بسیار خوب است.

سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش

چون روز زامیاد نیاری ز می ‌تو یاد / زیرا كه خوش‌تر آید می ‌روز زامیاد

اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)

دارو مخور

اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:

گرت خوردن دارو افتد به سر / به (زامیاد) روز، ایچ دارو مخور