کتاب گزیدههای زادسپرم با ترجمهای تازه و رویکردی جدید به مطالب آمده در متن اصلی، از رضا آقازاده در انتشارات سمرقند، 1400 و در تیراژ 400 نسخه به چاپ رسید.
کتاب با سرآغازی که در آن به پیشینه و بیشینهی فلسفه در ایران پرداخته، آغاز میشود. دیباچهی کتاب به معرفی دستنویسهای کار شده، اختصاص دارد در این باره چنین میخوانیم:
«این کتاب ترجمهای است از دستنویس شماره 52، معروف به ت.د.4.الف-روایات پهلوی، داتستان دینیک، نامکیهای منوچهر، گزیدههای زاتسپرم و جز آن، انتشارات دانشگاه شیراز که از رویه 480 تا 602 دستنویس را شامل میگردد. متن زادسپرم در میانِ این دستنویس است که به صورت یکدست و با یک خط به نگارش درآمده است. این متن ساختارِ پهلویِ منسجمی را از خود نشان نمیدهد بدین معنی که شیوهی کاربرد افعال و نقل قول از زبانِ سوم شخص مفرد که در کتاب یادگار زریران نیز کاربرد داشته در این کتاب بصورت نامنظم بهکار رفته است که در برگردانِ جملات به پارسی مترجم را مردّد میسازد. دو زمان در این دستنویس کاربردِ کلیدی دارد: زمانِ ماضی و مضارعِ مجهول، مانند: وَخْشِهیسْتْ، وَخْشِهِیت. نامها گاهی شکلِ کهن پهلوی و گاهی بصورت نو شده بکار رفته است و در این خصوص شیوه یکدستی رعایت نشده است، گاهی به تلفظی از یک واژه برمیخوریم که نشان میدهد پَچینبَردارِ این متن لهجه یا گویشِ خود را در متن وارد کرده است. همه مواردِ مورد بحث در یادداشتهای مربوطه آورده شده است. بجز این دستنویس از دو دستنویس دیگر نیز استفاده گردید: دستنویس ک35 بخش دوم، این دستنویس ناقص و تا بخش دربارهی هفت گفتوگوی دین، یافتن هفت امشاسپندان… را دارد. دستنویس د.7 نیز مطابق دستنویس کتاب حاضر شامل رویهی 503 درباره بخشبندیِ جانوران تا رویه 505 از کتاب حاضر را شامل میشود و با جمله: «تا زَهر بسیار خوراد اما به آفریدگان کم رَساد» پایان میپذیرد».
این کتاب از نظر نگارشی جزو متنهای متأخر پهلوی قرار میگیرد که آثار نوشدگی را در واژهها، ترکیبات و گفتارهای آن میتوان دید. در بسیاری موارد ترجمهی دو نفر از یک جمله بسیار شبیه به هم و همسنگِ زبان پارسی امروز میشود لیکن نگاه ما به متن نخست وفاداریِ بدان و دودیگر تقویت زبان فارسی امروز با داخلکردن واژهها و ترکیبات زبان پهلوی بوده و سدیگر اینکه زبان پهلوی یا پارسی میانه زبانی سخت و ادبی و استوار است و مترجم هرگز به خود اجازه نداده تا ترجمهای راحتالحلقوم و آسان به خواننده پیشکش کند بلکه کوشیده تا با ترجمهای ادبی و نزدیک به زبان کهن، خواننده را به تفکر و تعمق در متن نیز بکشاند.
معرفی خود زادسپرم در ادامهی دیباچهی کتاب آمده است، آنچه در این کتاب دربارهی زادسپرم میتوانیم به اجمال بهدست آوریم از این قرار است:
«زادسپرم گُشنجمان برادر منوچهر گُشن جمان بوده، منوچهر بر سرِ یکی از نامههایش زادسپرم را برادرِ اِیربَد معرفی میکند:
…پَچین. نامَک. ئی. اِیرپَت. مانوشچیهْرْ. [ئی.] گُوشْنْ جَمان. کِ-ش. اُ. اِیرْپَت. بْرات. زات اِسپرم. کَرت. …پَچین نامهی ایربَد منوچهرِ گُشْن جمان کِش به برادر ایربَد زادسپرم کرد.<دستنویس ک35، بخش دوم، رویه: 220>
آن چه از مقدّمهی نامکیهای منوچهر و مقدمهی گزیدههای زادسپرم برمیآید مؤید این مطلب است که هر دویِ منوچهر و زادسپرم اِیربَد بودهاند و زادسپرم جدای از اِیربَدی مقام ویچیرکرتی را نیز داشته است<دستنویس ک35، بخش دوم، رویه: 206>. ویچیرکرد یا وچرکرد یعنی قاضی، حکم دهنده، مفتی<فرهنگ زبان پهلوی، رویه: 601>. زادسپرم موبد منطقه سیرجان و منوچهر موبدان موبد فارس و کرمان بودهاند و «گُشنجمانِ شاپوران پدر اینان نیز گویا پیشوای بهدینان بوده است»<تاریخ ادبیات، رویه: 145>. گُشن به معنای جوان و جم[ان] یعنی دوقلو که میتواند نشانهای باشد بر دوقلو بودنِ منوچهر و زادسپرم.(؟) از زادسپرم بجز گزیدههایش کتاب دیگری به ما نرسیده است، خود او در لابلای مطالب گزیدهها از دو کتاب بنامهای کتابِ تُخمهشُماری(شناخت بذر) و کتابِ دربارهی نموداریِ یزش نام میبرد که اولی از تألیفات خود او و دومی نیز گویا از تألیفاتش بوده است، از منوچهر دو اثر بنامهای نامکیهای منوچهر و داتیستان ئی دِینیک باقی مانده است.
در نیمهی دوم سدهی نهم میلادی مهر خورشید آذر ماهان و دیگر پُرسشگران، پرسشهایی را دربارهی دین زرتشت و برخی مسایل دانشی از منوچهر کردهاند که در کتابِ داتیستان ئی دِینیک، گرد آمده است و نشان میدهد منوچهر در این بازهی زمانی زندگی میکرده است. تفضّلی از روی نامهی سومی که منوچهر به زادسپرم نگاشته (250 یزدگردی برابر 881 میلادی) زمانِ زندگانی زادسپرم را قرن سوم هجری یعنی نهم و دهم میلادی گرفته است<تاریخ ادبیات، رویه: 145> …»
اصل کتاب را میتوان به سه بخش کرد: نخست مباحث ستارهشناسی یا کیهانشناسی ایرانی، دودیگر مبحث مربوط به زرتشت و سدیگر بخش آخرالزمانی یا فرشکرتکرداریِ ایرانی. اما این کتاب بخشبندیهای بسیار مهم و جزئیتری را شامل میشود: مباحث سنگین دانشی از جانورشناسی، گیاهشناسی، شناخت آبها، آبخانیها، دریاها… مباحث سنگین فلسفی همچون فْرَشکرت، تُهیگی، زمان، وقت. قواعد فلسفیِ دیگری همچون قاعدهی انسان معلق که پورسینا نیز بدان اشاره دارد، قاعدهی کردگدن تکشاخ در اثبات جهان مینوی که روان بدانجای تعلّق دارد و اشارههای زادسپرم به نسکهای کهن اوستا و دیگر کتابهای خود از اهمّ مسایل مطروحه در این کتاب است.
فهرست کتاب به گونهای تهیه شده تا خواننده بتواند مطالب مورد علاقهی خود را در بخشهای مختلف کتاب به آسانی به دست آورد. این ترجمه دارای دو یادداشت است که مربوط به تصحیحات مترجم و شروح مربوط به متن میشود. نمایهی کتاب بر اساس شماره برگههای دستنویس تهیه شده و سه نمایهی نامها و نمایهی جایها و نمایهی موضوعی را شامل میگردد. واژهنامهی کتاب اختصاص به شرح نامها و اصطلاحات مشهور بکار رفته توسط زادسپرم دارد، در این واژهنامه تحلیلی جدید از نام کیومرث انجام یافته که بر اساس شکل پهلوی کهن واژه یعنی گایوک مرت و نیز متنهای تاریخی پس از اسلام دارد.