استان سمنان؛ شکوه درختان سر به آسمان سوده

درخت، نماد زندگی و باروری است؛ سایه‌گستر و سبز است و جهان را زیباتر می‌سازد و نیرویی زندگی‌بخش دارد. حتا زمان برگ‌ریزان نیز درختان خبر از ادامه‌ی زیستن و زندگی می دهند؛ آن‌ها از دل مرگ (:برگ‌ریزان) زندگی را پدید می‌آورند و دوباره جان می‌گیرند تا هیچ‌گاه رشته‌ی زندگی بُریده نشود و از میان نرود. در فرهنگ ما نیز درخت یکی از گرامی‌ترین موجودات زنده است. درخت با جان و جهان ایران و ایرانیان گره خورده است. نشانه‌ی درستی این سخن، شمار بسیار درختان دیرینه سال و کهن‌سالی است که در هر گوشه‌ی ایران یافت می شود. یک نمونه‌ی آن، درختان استان سمنان است.
آن‌گونه که از آمارها و برآوردها دانسته می‌شود، در استان سمنان شمار درختان کهن‌سال فراوان است. در آنجا 47 درخت چنار، 21 درخت گردو، دو درخت بنه، 12 درخت اُرس، دو درخت بید، چهار درخت توت، یک درخت شاه توت و یک درخت زبان گنجشک شناسایی شده است که همگی عمری چندین و چند سده‌ای دارند و از شمار درختان کهن‌سال ایران شناخته می‌شوند. برخی از آن درختان را در این جا بیشتر خواهیم شناخت.

سرو ابرسیج
چه کسی باور می‌کند عمر این درخت شاداب، 2700 تا 2800 سال است؟ اما حقیقت دارد؛ این درخت بسیار دیرینه‌سال است. روزی که نیاکان ما این درخت را کاشتند، هنوز هخامنشیان پدیدار نشده بودند! پس عمر این درخت کهن‌تر از شکل‌گیری بسیاری از بنیان‌های سرزمین ماست.
این سرو بسیار کهن، در روستای ابرسیج، در بخش بسطام شهرستان شاهرود، استوار ایستاده است. محیط آن بیش از هفت‌متر است. از این‌رو، آن را دومین درخت ستبر ایران شناسانده‌اند. می‌گویند پنج تَن به سادگی می‌توانند در تنه‌ی این درخت جای بگیرند. بلندای آن نیز به بیش از 11 متر می‌رسد. چه شکوهی دارد این درخت!
از بلندای 5/1 متری از زمین، سرو ابرسیج سه بخشی می‌شود و شاخه‌هایش به هر سو می‌رود و سایه‌اش بر زمین می‌افتد. کنده‌ی این درخت، بسیار پهن است. به همین سبب، ریشه‌های آن تا چندین متر در خاک رشد کرده است. تاج‌های قرینه‌ای نیز دارد. جنسیت آن نر و ماده است و اندک میوه‌ای نیز ارمغان گذرندگانش می‌کند.
روستانشینان ابرسیج باوری استوار به این درخت دارند و شکستن شاخه‌هایش را بر کسی نمی‌بخشند و خود نیز هرگز چنین کاری نمی‌کنند. آن‌ها سرو روستایشان را گرامی می‌دارند و سپند می‌شناسند.

اُرس دیباج
اُرس‌ها درختانی هستند که در گستره‌های کوهستانی می‌رویند. از میان 12 اُرس استان سمنان، اُرس دیباج، در پیرامون شهری به همین نام در شهرستان دامغان، نام آشناتر و کهن‌تر است.اُرس دیباج تا 12 متر روبه آسمان قد کشیده است. زمان کاشتن آن را میان 1900 تا 2000 سال پیش برآورد کرده‌اند. شگفت‌آور است!

ما مردم نیکیختی آن را داریم که درختانی در سرزمین‌مان روییده‌اند و زنده‌اند که عمر آن‌ها سر به هزاره‌ها می‌زند. قدر و ارزش آن‌ها را می‌شناسیم؟ در نگاهبانی‌شان کوشا هستیم؟ درخت، زندگی است! زندگی نیز همتایی ندارد!
پرسیدیم: ارزش درختان سرزمین‌مان را می دانیم؟ این پرسش را از آن‌رو پیش کشیدیم که چند سال پیش دور تا دور اُرس دیباج را بلوک‌های سیمانی کشیدند!! (گزارش خبرگزاری ایسنا، 7 اردیبهشت 1400) آن‌هایی که این کار را کردند، نمی‌دانستند و زحمت پرسیدن را هم به خود نداده بودند تا بدانند سیمان به ‌مرور چه بلایی بر سر درخت پیر دیباج می‌آورَد. چه خوب شد که آگاهان و دل‌سوزانی پیدا شدند و آن بلوک‌های سیمانی را برداشتند.
تنه‌ی درخت دیباج از درون سوزانده شده است. به همین سبب پایداری آن کاهش پیدا کرده است. از همه بدتر آنکه گویا کسانی برای یافتن گنج (!) زیر درخت را خالی کرده‌اند و آسیب‌های دردآوری به ریشه‌های این درخت دو هزار ساله زده‌اند. چه می‌توان گفت از آن همه بی‌خِردی و نابکاری؟
تاج اُرس دیباج بسیار گسترده است و 338 متر مربع را پوشش می‌دهد. محیط تنه‌ی آن نیز 685 سانتی‌متر است. خوشبختانه به سبب جای داشتن آن در کنار زمین‌های کشاورزی، تغذیه‌ی مناسبی دارد. جنسیت آن نیز نر است.
بومی‌های دیباج هر ساله در کنار این درخت «آیین شیردوشان» را برگزار می‌کنند. این آیین که دیرینگی 400 ساله دارد، بدین‌گونه است که دامداران، احشام و گوسفندان خود را کنار درخت می‌آورند و نیمی از شیر آن‌ها را در میان مردم و نیازمندان تقسیم می‌کنند.
اُرس دیباج با شماره‌ی 130، در دی‌ماه 1390، در فهرست آثار طبیعی و ملی ایران ثبت شده است.

درخت گردوی کمان رستم
درست 1300 سال پیش، در شهر شهمیرزاد درختی گردویی کاشته شد که پس از آنکه رشد کرد و بالید و سر به آسمان کشید، مردم نام آن را «درخت کمان رستم» گذاشتند. این نام بدان سبب است که تنه‌ی درخت به دو شاخه بخش‌بندی می‌شود و شکل کمانی ستبر را به خود گرفته است؛ کمانی که تنها پهلوانی مانند رستم توان کشیدن آن را دارد!
درخت گردوی شهمیرزاد 15 متر پهنا دارد و سه متر قد کشیده است. تاج آن نیز دو شاخه است. در سال 1388 آن را «نماد میراث طبیعی شهر شهمیرزاد» عنوان دادند و برای پایدارسازی بیشتر آن کارهای بایسته‌ای انجام گرفت و دو پایه‌ی فلزی کنار درخت گذاشتند تا دو شاخه‌ی آن را استوارتر نگه بدارد. در اسفندماه 1390 نیز درخت گردوی کمان رستم با شماره‌ی 131 در فهرست آثار طبیعی و ملی ایران ثبت شد.
این نیز گفتنی است که درختان گردوی شهمیرزاد شناسنامه و سند مالکیت دارند و مردم آن‌ها را به سبب سوددهی اقتصادی، «میخ طلا» می‌نامند. گردو مهم‌ترین ره‌آورد (سوغات) شهمیرزاد و استان سمنان شناخته می‌شود. در شهمیرزاد بیش از 500 درخت گردوی شناسنامه‌دار وجود دارد.

درخت بنه رامه
در دامنه‌هایی که از مسافتی دور باغ‌های روستای رامه دیده می‌شود، درخت بنه‌ای ریشه در خاک گرفته است که از عمر آن 600 تا 650 سال می‌گذرد. روستای رامه در شهرستان گرمسار است و این درخت در راهی دیده می‌شود که از ایوانکی به رامه کشیده شده است.
محیط درخت رامه 388 سانتی‌متر و بلندی آن نیز بیش از هفت متر است. شاخه‌های آن روبه زمین خم شده و شکل چتری زیبا را به خود گرفته است. این درخت، از بلندای دو متری از سطح خاک، به دو شاخه‌ی ستبر بخش‌بندی می‌شود و چندین شاخه‌ی کوچک از آن دو شاخه‌ی بزرگ سربرآورده است. تاج آن نیز بسیار گسترده و پهنه‌ور است. گویا این درخت پیر سرزمین ما روبه پوسیدگی نهاده است؛ هرچند در آنچه به چشم می‌آید نشانی از پوسیدگی دیده نمی‌شود و پوسیدگی درونی است. مردم روستا حرمت بسیاری برای درخت بنه‌شان می‌شناسند و آن را گرامی می‌دارند.

پیش‌تر اشاره کردیم که در استان سمنان درختان کهن‌سال دیگری دیده می‌شود؛ نام برخی از آن چنین است:
اُرس کهن‌سال امامزاده محمد دامغان (2000 ساله)؛ اُرس سرخ‌آباد سنگسر (1350 ساله)؛ اُرس گیوتنگه‌ی دامغان (650 ساله)؛ بلوط اوری رودبارک در شهرستان سنگسر (600 ساله)؛ اُرس امامزاده جعفر گرمسار (550 ساله)؛ درخت گردوی تویه دروار دامغان (400 ساله) و سپیدار فولادمحله ی سنگسر (250 ساله).

* با بهره‌جویی از: دو جستار «ارس‌های کهنسال ایران» نوشته‌ی انوشیروان شیروانی و دیگران (مجله طبیعت ایران، شماره 4، آبان 1394) و «بنه‌های کهنسال ایران» (مجله طبیعت ایران، شماره 15)