یكی از گیاهان استوره‌ای ایران كه در بیشتر نوشته‌های دینی و تاریخی باستان از آن نام برده‌شده، گیاه هوم است. هوم را همان گیاه دارویی« افدرا» (ephedra) می‌دانند كه دارای مقدار زیادی ماده‌ی «افدرین» است و به‌كاربردن زیاد این ماده شادمانی و شوری در آدمی به‌همراه می‌آورد. رویشگاه آن در ایران، افغانستان، پاكستان و هندوستان گزارش شده‌است. ویژگی این گیاه گل‌های زرد و كوچك و الیاف پر آن است. در «هوم‌یشت» درباره‌ی ویژگی گیاه هوم می‌خوانیم: «زایمان آسان و ازدواج خوب برای دختران را آرزومند است.»
«به تركی چوان ناله بشنید هوم پرستش رها كرد و بگذارد بوم
چنین گفت كاین ناله هنگام خواب نباشد مگر بانگ افراسیاب»
فردوسی توسی
بی‌گمان هوم شاهنامه، تركیبی از گیاه هوم است كه بر كوه‌ها میروید و ایزد هوم كه یاور و پشتیبان پاكان و راستان است و نیز مرگ‌زدای كه به كیخسرو یاری می‌رساند و خود از جاودانان به‌شمار می‌آید و افراسیاب و گرسیوز را به بندمی‌كشد، كه نماد كشتار و خونریزی و مرگند.(3)
یكی از گیاهان استوره‌ای ایران كه در بیشتر نوشته‌های دینی و تاریخی باستان از آن نام برده‌شده و همواره در هاله‌ای از تاریكی بوده، گیاه هوم است كه در «آیین ودایی» به آن «سوم» گویند و به‌درستی روشن نیست مراد از این گیاه كدامیك از گیاهان روزگار كنونی است.
برای پیگیری دراین زمینه بهتر است نگاهی به پیشینه‌ی تاریخی و پیدایش گیاهان دارویی داشته باشیم. واژه‌ی «گیاه» پیوندی ناگسستنی با واژه‌ی «گاو» دارد. گاو و گیاه می‌بایست از یك ریشه باشند. در آیین پررمز و راز میترایی هنگامی‌كه میترا بر گاو نخستین «اوگدات» چیره میشود و با كارد پهلوی جانور را می‌شكافد از كالبد گاو درهنگامه‌ی مرگ گیاهان سودمندی شروع به روییدن می‌كنند.(1)
هنگامی‌كه اهریمن دیوآز و گرسنگی و مرگ، «استویدات» و بیماریهای گوناگون را برای نابودی «ورزا»، «گاو نخستین» می‌فرستد و برآن چیره می‌شوند و از لاغری جان می‌سپارد. از بندبند این حیوان 55 نوع دانه‌ی گیاهی و خوراكی و 12 نوع گیاه دارویی آغاز به روییدن می‌كند كه یكی از این گیاهان دارویی، «گیاه هوم» یا «گئوكرن» به‌معنی شاخ گاو است كه این درخت در دریای «فراخكرت» میروید و پس‌ازآن خود سرچشمه‌ی هزاران گیاه دارویی میشود و همه‌ی گیاهان دارویی نزد این درخت آغاز به روییدن می‌كنند.(2)
گیاه هوم چیست؟ چه ویژگی و سرشتی دارد؟ و در كجاها میروید؟
در «هوم‌یشت» نخستین كسی كه گیاه هوم را فشرد و از آن نوشابه‌ی آیینی ساخت «وی‌ونگهان» است كه اهورامزدا به پاسداشت این كار، «جمشید» را به وی داد. و دومین نفر «آبتین» است كه خداوند «فریدون» را به وی بخشید. و چهارمین نفری كه این كار را كرد «پورشسب» بود كه خداوند پاداش این كار نیك را «اشوزرتشت» پیامبر قرار داد. و اما سومین كسی كه از هوم نوشابه‌ی سپندینه‌ای به‌دست‌آورد «اَترت» بود و او «نخستین» كسی است كه به‌ویژگی دارویی این گیاه پی‌برد و بیماران را به‌وسیله‌ی آن درمان می‌كرد. ازاین‌روی، وی را نخستین پزشك جهان ناموركرده‌اند كه در ازای این كار مهم خداوند «گَرشاسب» را به وی بخشید.(3)
نكته‌ی درخور این‌كه، «گیاه هوم» هنوز شناخته شده نیست و به‌درستی روشن نیست منظور از «هوم» چه‌گیاهی است. تنها نكته‌ی درخور اندیشیدن آن‌است‌كه در آغاز افشرده‌ی این گیاه را گرفته، می‌نوشیدند كه مستی‌آور بوده.(4) كه پس‌ازآن به‌علت همین مستی بیش از اندازه مورد نكوهش اشوزرتشت قرار گرفته و گیاه دیگری كه دارای سرشت هوم بوده جایگزین آن شد.(5)
«نیبرگ» و «اچینسون»، گیاه هوم را همان گیاه دارویی« افدرا» (ephedra) می‌دانند كه دارای مقدار زیادی «افدرین» است و به‌كاربردن زیاد این ماده شادمانی و شوری در آدمی به‌همراه می‌آورد كه رویشگاه آن در ایران، افغانستان، پاكستان و هندوستان گزارش شده‌است. ویژگی گیاه هوم گل‌های زرد و كوچك و الیاف پر آن است. (شكل الف) (6) (7)
از ویژگی‌های دارویی این گیاه كه در كتاب‌های باستان به‌ویژه برگردان «هوم‌یشت» : «زایمان آسان و ازدواج خوب برای دختران آرزومند است.»(8) ولی ویژگی علمی و تجربی این گیاه در علوم و كتاب‌های نوتر به‌شرح زیر است: «درمان آسم، تنگ‌كردن مجاری رگ‌ها و باز كردن آن‌ها، تسكین‌دهنده سرفه، محرك انقباضات رحمی» (9) ، كه این، با مورد یادشده در كتاب‌های باستان همسانی دارد و شاید یكی از دلایلی كه این گیاه «دور دارنده‌ی مرگ» نامیده شده، این بوده كه پیش‌ازاین بیشتر زنان باردار به‌علت نبودن ابزار پزشكی در هنگام زایمان، با خوراندن اندكی از شراب این گیاه به‌حالت بیهوشی و مستی رفته و بدون درد زایمان می‌كرده‌اند.
قرص، شیاف، قطره و استنشاقی گونه‌های دارویی این گیاه‌اند.
تیره‌ی «افدرا» (ephedraceae) بیش از 35 گونه دارد (9) كه به‌عنوان گیاه هوم به‌وسیله‌ی شرق‌شناسان و استادان فرهنگ و ادب ایران شناخته شده‌است.
پژوهش‌های نگارنده در مدت سه سال زندگی در شرق كشور و همنشینی كه با دوستان زرتشتی در شهرستان بم و كرمان داشتم و در برخی آیین‌های آن‌ها شركت می‌كردم این نكته برایم به اثبات رسید كه گونه‌ی دیگری از این گیاه به‌نام «خیموم» در كوه‌های چك‌چك پیرسبز شهرستان یزد و دهستان «ده‌بكری» از توابع شهرستان بم وجود دارد كه بی‌نهایت برای مردم آن نواحی، سپندینه و گرامی است كه آن را در خانه نگهداری كرده و از پودر آن برای ازبین‌بردن دندان‌درد استفاده می‌كنند و یا به‌همراه اسپند در آتش می‌سوزانند. (شكل ب) كه می‌تواند گیاه هوم كنونی مورد نظر باشد، به این دلیل كه نخست این گیاه گونه‌ای از تیره‌ی افدراست. دوم این‌كه این گیاه تنها گیاه سپندینه آن نواحی است. دلیل سوم این‌كه نام «خیموم» می‌تواند تغییریافته‌ی «خیم» + «هوم» به معنی «سرشت هوم» یا «گیاهی كه دارای سرشت هوم» است، باشد. نكته‌ی دیگر این‌كه گونه‌ی دیگری از این تیره‌ی گیاهی به نام بومی «وایم» در كوه‌های پیرامون الشتر شناسایی شده‌است.
پایان سخن آن‌كه، شوربختانه وجود این گیاه ملی، با این پیشینه‌ی تاریخی، در ایران در كتاب‌های علمی گوناگون تایید نشده‌است.
* دانشجوی كارشناس ارشد ادبیات
یاری‌نامه:
1- اسرار آیین میترا، نوشته فرانتس كومن، ترجمه‌ی هاشم رضی.
2- بندهشن فرنبغ دادگی، ترجمه مهرداد بهار.
3- اوستا، گزارش و پژوهش از جلیل دوستخواه.
4- دین و فرهنگ ایرانی، هاشم رضی.
5- فرهنگ اساطیر ایران، دكتر محمدجعفر یاحقی.
6- اوستا. جلیل دوستخواه.
7- دانشنامه ایران باستان، هاشم رضی.
8- دین و فرهنگ ایرانی، هاشم رضی.
9- گیاهان دارویی (جلد 5)، دكتر علی زرگری، جلدپنجم.
28 پاسخ
با عرض سلام و درود .
شیوه تولید و مصرف این گیاه چگونه است ؟
با سلام
من درحال انجام پژوهشی پیرامون گیاه هوم هستم. امکانش هست در این خصوص باهاتون صحبتی داشته باشم؟
سلام در زبان محلی ما که فارسی قدیم، (تاتی) است به این گیاه کوشکی میگن. که رنگ شیره قرمز رنگ داره و ا. آن برای رنگ کردن پوست بز استفاده میکنند. تا پوست نرم و خوش رنگ بمونه و کره و دوغ آن بسیار گوارا ست
سلام
درصورت امکان اطلاعات خودتون رو برای بنده ارسال کنید بسیار سپاسگذا م
منظورم درصد احتمال روی کدوم گیاه امروزی بیشتر است؟سپاس بانو
اخرین مرکز ایین میترائیسم شمال ایران مخصوصا گیلان بوده واینکه درتصویرمیبینم خیلی شبیه گیاه سوم..soimمیباشدکه درکناره های دریای کاسپین میروید..دراین مجال نمیگنجد ولی گیل گامش حماسه قدیمی اشاره به همین دریا دارد وگیل گاومیش یعنی گیل مردی که زورگاومیش داردمعنی میده
درود و سپاس از مطلب سودمند و وزین نگارنده. فقط برای من مشخص نشد که آیا ایزد هوم (که هوم یشت در ستایش آن است) همان گیاه هوم است یا خیر یا برای نگارنده معلوم نیست؟
با سلام،
واژه هوم ریشه در زبان و فرهنگ اقوام سومر و ایلامی دارد. در حماسه اسطوره ای معروف گیل گامش humbaba با تلفظ هوم بابا نگهبان جنگل دیدو ها و گیاه هوم می باشد. در بین مردم ایلامی ( خوزستان؛ ایلام و بخشی از استان فارس) humban با تلفظ هوم بان نام برترین خدا بوده است. هوم بان به معنای نگهبان هوم می باشد.
درود
خوشبختانه با راهنمایی یکی از دوستان گرامی روستایی به مقدار نسبتا زیاد این گیاه دست یافتیم و گاهی برای درمان از دمنوشهای ان استفاده میکنیم. معجزه ای بیش نیست. پیشنهاد میشود با این گیاه اهورایی بیشتر آشنا شوید.
درود به دوست گرامی میشه راهنمایی فرمایید از کجا تهیه کنم
با درود… شیره و صمغ این گیاه هوم یا درختچه هوم باید سن بالایی داشته باشد تا به حد برسد که تولید صمغ کند عمر بالای این درخت باور نکردنی است و به آسانی تنه نمی‌گیرد من در منطقه ایی گیاه هوم دیده ام به ضخامت 15 سانتی متر که هیچ جا و منطقه ای ندیده ام صمغ بسیار زیبا دارد واقعا استفاده آن حالت انسان رو به خوشی و هپروت می‌برد… من که دوست دارم..هر شخصی صمغ گیاه رو پیدا کرد، واقعا خوشش ب سعادتش
واقعا؟بعد کجا گیر میاد و به چه اسمی میشناسنش و طریقه استفادش چیه؟??
سلام بزرگوار کدوم روستا؟ میشه ب ایمیل م پیام بدید [email protected]
سلام بنده طی یک فرایندی عالی و اسان تونستم خیلی گسترده افدرین رو. بدست بیارم. که هر کی خواست میتونم راهنمایی کتم شهرستان ما بسیار چه بسا فراوان این گیاه معجزه اور رو داره خوشبختانه
اگر امکانش هست راهنمایی بفرمایید
[email protected]
من برای پایان نامه م احتیاج مبرم به این گیاه دارم
سپاس
سلام در خراسان شمالی بهش کوشکی میگن…. یکی از روستایی های ما اونها رو از ریشه درآورده بود. جنگلبانی جریمه ش کرد حدود بیست میلیون و تو برگه نوشته بود گیاه شیر خورشید….
سلام خواهش میکنم راهنمایی بفرمایید چطور تهیه کنم. برای سلامتی پدرم نیاز دارم
سلام من میدونم در تنگه هایقر هم وجود داره و در کرمان و حتی در کوههای دربند تهران و اطداف لواسانات ،میشه بگید شما کدام روستا هستید؟
سلام جناب میشه منو راهنمایی کنین از کجا پیدا کنم
سلام داداش راهنمایی کنید چجوری میشه بدست آوردش ممنون
سلام ودرود
دوست عزیز مرحمت کنید راهنمایی بفرمایید چطور میتونم از این موهبت الهی و از طریق مهربانی شما برخوردار بشوم
سپاس
مانا باشید
این گیاه اسمش اومان یا افدره هست بومی مناطق جنوب افغانستان هست و جالبه که فقط در افغانستان میروید. در سایر کشورها مشابه اش یافت شده، نه خوذش!!!
مردم محلی بهش هوم میگویند و کاربرد دارویی داره ولی استفاده زیادش باعث سرمستی میشه
در اساطیر و تاریخ کهن افغانستان،. این گیاه مقدس بوده و از آن شرابی میساختند برای لحظات خلسه وجذبه معنوی در بین مراسم دینی زرتشت و بودا
ولی متاسفانه اخیرا با فرایند خواباندن در تیزاب و جوشاندن، از آن گردی بدست می‌آورند و شیشه تولید میکنند!!
سلام من لازم دارم ممنون میشم راهنمایی کنید
به اسم گیاه ریش بزی هست و امکان تهیه آنلاین و ارزان وجود دارد
درود،این گیاه در کوهای نیمه گرمسیری شهرستان بافت کرمان فراوان یافت میشود،در دهه چهل تا پنجاه ما ترک زبانان ایل افشار کوچ نشین برای درست کردن مشک آب از پوست بزغاله در پایان مراحل درست کردن ساقه های هوم را کوبیده ومیجوشاندیم و آب قرمز رنگ زیبای آن را داخل مشک مریختیم وپس از چند روز خالی نموده ومشک را چند بار با آب شسته و سپس قابل استفاده میشد ،لاکن تا یک ماه اول آب آن کمی رنگ قرمز داشت ،اما از خودت این آب خوش عطر نگو چه لذتی می‌بردیم هنوز هم در پاره ای از عشایر از این نوع مشک آبی استفاده میشود،،،ممنون میشوم اگر کسی از نحوه استفاده از هوم را میداند درج فرماید تا از ای گیاه استفاده بهینه نمائیم،
درود
هوم یا هئوم، در قرآن “هاؤم” نامگذاری شده ، از نعمت‌های خداوند و رزق طیب و پاک توصیف شده، در پنج تکرار “فئة” اسمی‌ست برای نامگذاری آن در علم داروسازی نوین فئت‌امین ، و خداوند مؤيد آن نوشته شده، درخت مقدس و مبارک ، درخت همیشه سبز، بهیج و نشاط‌آور ، نیروزای و نور….
دوستان چی باعث شده همه فکر می کنند هوم همان افدراست؟!
اینطور نیست
حتی به آن شباهتی ندارد.
مالکیت هوم طبق شاهنامه فردوسی متعلق به خاندانی مقدس بوده و تنها 5 تا 7 نفر از آن نوشیده اند. توصیف آن توسط کسانی است که آن را در جام پادشاهان پیشدادی دیده اند و نه کسانی که خود آن را خورده اند.
برای خوردن هوم شاهنامه باید مولتی میلیاردر باشید .
این افدرا یک داروی مخدر با خواص آدرنالینی (تپش زا) میباشد.
واقعا تمام بیماریهای اکتسابی را هم درمان میکند.
سئوالی اگر از اهالی فن مطرح شود پاسخگو هستم.
سلام من هم درحال پژوهش در مورد این گیاه هستم ممنون میشم هر چی درموردش میدونید برای من هم بفرستین و کجا میشه هوم رو در ایران پیداش کرد
تصحیح میکنم
واقعا تمام بیماریهای اکتسابی را هم درمان میکند.(منظورم هوم شاهنامه است و نه افدرا)