گاهنامهی تئوفانس، اخبار سالهای 602 تا 812 میلادی برابر با بیست سال قبل از آغاز سالشمار هجری قمری تا سال 196 قمری، منبع تاریخی ارزشمندی است که با همت محمود فاضلی بیرجندی، پژوهشگر تاریخ و توسط انتشارات ارزشمند برسم، ناشر کتابهای خوب در زمینهی تاریخ و فرهنگ ایران به علاقهمندان به آگاهی از این مقطع مهم تاریخی بیزانس و گسترهی ایران فرهنگی تا شبهه جزیرهی عربستان، ارائه شده است.
کتاب بر اساس ترجمهی انگلیسی که هری تارتلداو از گاهنامه انجام داده ارائه شده و مطابق با نسخهی مترجم سیریل مانگو و راجر اسکات تهیه و تدوین گردیده است.
تئوفانس یا تئوفان، در سال 750 میلادی متولد شده و تاریخ نگار، راهب و بعدها قدیس مسیحی در بیزانس بود. او همچنین عضو انجمن اریستوکرات بیزانس بود و دارای لقب اقرارآورنده بود. او از مخالفان ستایش تندیسها و نمایههای دینی در میان مسیحیان بود و سرانجام در سال 817 یا 818 میلادی درگذشت.
در ابتدای ترجمهی ارائه شده از این گاهنامه و پس از دیباچهی مترجم، جدول بسیار جالبی از سالشمار امپراتوران بیزانس، شاهنشاهان پارس، حکمرانان عرب شامل؛ پیامبر اسلام(ص) و خلفای راشدین، خلفای اموی و خلفای عباسی و همچنین؛ بطریقهای کنستانتینوپول، پاپها و مدعیان پاپی طی دورهی زمانی گاهنامه؛ یعنی از 602 تا 813 ارائه شده است که در نوع خود جالب و مرجعی مناسب برای بررسی هم پوشانی زمانی ایشان، طی مدت بررسی شده در گاهنامه است.
در دیباچه ی مترجم انگلیسی گاهنامه، هری تارتلداو که در کتاب پس از جدول مذکور آمده است ضمن معرفی بیشتر تئوفانس و بیزانس به دوره زمانی مذکور و میل به کشورگشایی های اعراب مسلمان در اروپای امروز و از دید یک پژوهشگر و مترجم غربی آورده است؛ یکی از نقش های ارزشمندی که بیزانتیوم ایفا کرده و باختر زمین در سده های میانه توجه بایسته را به مایه و ملاط غلیظ این موضوع نشان نداده، درست همین بوده که جلو(ی) توسعه اسلام را گرفته است.(ص24)
در این دیباچه، ما همچنین با واژه ی “ایقون” و ایقون شکنان که تئوفانس نیز عضو برجستهای از آنان بوده آشنا میشویم. محمود فاضلی بیرجندی در پانوشت همان صفحه به نقل از تقویم التواریخ آورده است؛ آiconoclasm نهضت ایقون شکنی در میان عیسویان یعقوبی درگرفت و آنان به شکستن تندیسها و نابودکردن نقاشیها و تصاویر قدیسان پرداختند که در کلیساها بود. این نهضت تا وقتی ادامه داشت که شورای عیسویان در نیقیه، مجسمهسازی را مجاز شمرد. این نهضت ایقون شکنی شاید تقلیدی از رفتار سنی مذهبان در دین اسلام بود که مجسمهسازی و نقاشی چهره را حرام میشمردند و مسلمانان ایرانی را که دست به پیکرتراشی یا نقاشی امامان خود زده بودند، میکشتند. (صص24و25)
متن گاهنامه با حوادث سالهای جنگهای بین ایران و روم آغاز می شود. اشاره به نامه هراکلیوس به خسرو شاهنشاه ایران که در آن درخواست صلح داده و خسرو نپذیرفته بود و همین امر موجب ناراحتی بزرگان لشگر و کشور ایران از خسرو شده بود، همچنین نامه کیروس فرزند خسرو به گونداپوشان(آسپاد-گوشنسپ) از فرماندهان سپاه ایران اشاره میکند که پس از اطلاع از تصمیم خسرو برای جانشینی فرهاد، فرزندش از شیرین به جای خود، به این فرمانده توشته است؛ تو می دانی که خسرو با کژرفتاریهایش دولت پارس را تباه کرده است.(ص90) تئوفانس همچنین وضعیت ایران در سالهای منتهی به شکست از اعراب را اینگونه به تصویر میکشد؛ کیروس، شاهنشاه پارس درگذشت و پسرش اردشیر به جای وی به پادشاهی پارس ها نشسته است.هفت ماه از حکومت اردشیر گذشته بود شهربراز سر به شورش برداشته او را درهم کوبیده و خود به مدت دوماه بر تخت پادشاهی پارس نشسته بود اما پارسها او را کشتند و پوران دختر خسرو به به شاهنشاهی برداشتند؛ او هم هفت ماه پادشاه بود. پس از او هرمزد برجایش به پادشاهی نشست و اما عرب ها او را از تخت فرو کشیدند و از آن روز تاکنون امپراتوری پارسها به زیر فرمان و فرمانروایی عربها در آمده است.(ص95)
توضیحات و تصویری که تئوفانوس از سالهای پایانی امپراتوری ساسانی ارائه میکند در درک بهتر دلایل شکست یک قدرت هم پای امپراتوری بیزانس، از اعراب بادیه نشین بسیار تاثیرگذار و راهگشاست.
رویدادهای بعدی در جغرافیای ایران فرهنگی و کشورگشاییهای اعراب تا روم، موارد بعدی است که در کتاب بدان اشاره شده است.
حکمرانی خلفای راشدین و سپس موارد حکمرانی علی(ع) و معاویه و روایتی که از جنگ نهروان ارائه نموده تا حوادث ایام اموی و بنی عباس و درگیریهای امین و مامون فرزندان هارون الرشید در این گاهنامه، جالب و خواندنی هستند.
ارتباط ایرانیان با اسلام و ارادت ایرانیان به علی(ع) در نوع خود در این گاهنامه جالب است؛ از جمله قتل امام اول شیعیان را اینگونه نگاشته است؛ سال جهانی6151 (یکم سپتامبر659-31آگوست660) در این سال کنستانتین برادر خود تئودور را کشت.عرب ها در سافیس(صفین) بودند که علی پارسی به قتل رسید و معاویه تنها فرمانروا شد.(ص124) منظور تئوفانس از علی پارسی، حضرت امام علی(ع) و به دلیل نزدیکی و ارادت ایرانیان به ایشان بود.
فتح قبرس توسط معاویه، مرگ معاویه و خلافت یزید، قیام مختار و حوادث بعدی تا قیام سیاه جامگان و حوادث پس از آن در گاهنامهی تئوفانوس مورد اشاره قرار گرفته است. گاهنامه ی تئوفانس با فهرست اعلام به پایان میرسد.
گاهنامه تئوفانوس در 390 صفحه و در قطع رقعی توسط انتشارات برسم و در شمارگان 500 نسخه به بازار نشر اراده گردیده است. از این منظر این ترجمه، منبعی خوب و خواندنی برای شناخت بهتر تاریخ ایران، بیزانس و سال های ظهور اسلام و کشورگشایی اعراب در ایران فرهنگی و مرزهای روم محسوب میشود.
*پژوهشگر تاریخ و مدیر انجمن هماندیشان ایران فرهنگی
برای خرید اینترنتی کتاب گاهنامه تئوفانس اینجا را کلیک کنید
