یاد مهدی اخوان‌ثالث در خانه‌ی هنرمندان

اخوان‌ثالث به انسان ایرانی می‌اندیشید

خبرنگار امرداد: شهداد حیدری
1398-06-16
00:00

انجمن فرهنگی افراز برگزار کننده‌ی برنامه‌ی «یاد مهدی اخوان‌ثالث» بود. در این نشست، شماری از استادان زبان و ادبیات فارسی به بازگویی ویژگی‌های شعر اخوان ثالث و جایگاه او در شعر معاصر ایران پرداختند.
در آغاز این نشست، محمد بقایی ماکان، نویسنده و استاد ادبیات، به سخنرانی پرداخت و به ویژگی‌هایی اشاره کرد که شعر اخوان ثالث را در میان پیروان نیما یوشیج، شاخص و برجسته می‌سازد. بقایی گفت: بیشتر اشعار اخوان ثالث آینه جامعه‌ای است که در آن می‌زیست. نگاه او انسان گرایانه است. مضامین و اندیشه‌هایی هم که او از آغاز بر آن‌ها تمرکز داشت، هم‌سو با آرمان‌های انسانی است.
بقایی ماکان آن‌گاه به گرایش‌های ایران دوستانه‌ی اخوان ثالث پرداخت و گفت: انسانی که اخوان به آن می‌اندیشید انسان ایرانی بود. صحنه‌هایی که روایت می‌کند و اندیشه‌هایی که خواهان بازآفرینی آن‌هاست، همه ایرانی است. از این رو هرگز نخواست که پای از محدوده‌ی اصالت فرهنگ ایرانی بیرون بگذارد. او پای‌بند و دلبسته‌ی ایران بود. دنیای اخوان به سرزمینی که بدان مِهر می‌ورزید، خلاصه می‌شد. جهان‌بینی اخوان، ایران‌گرایی بود. این گرایش در رفتار و گفتار و شیوه‌ی زندگی او نیز نمایان بود.
بقایی در ادامه افزود: اخوان ثالث در شعر تمثیل‌ها و نمادها را، به دلیل عدم آزادی بیان، با مهارت به کار می‌گرفت. زمانی که نمی‌شد نام دکتر مصدق را بر زبان آورد، او شعری در ستایش دکتر مصدق سرود. اخوان ملی‌گراییِ مصدقی بود و هرگاه فرصتی دست می‌داد به ستایش از مصدق می‌پرداخت.

اخوان گرایش مهرانگیز به انسان داشت
بقایی، اخوان را در ستایش «عشق» سرآمد دانست و گفت: اخوان ستایشگر عشق بود. یکبار از او شنیدم که می‌گفت: عشق یعنی زندگی. آن که عشق در وجودش نیست، مُرده‌ای متحرک است. از همین‌رو، عشق از مضامین اصلی شعر اخوان است. او نگرشی مهرانگیز به انسان داشت.
بقایی ماکان در ادامه‌ی سخنانش به اهمیت توجه به میراث گذشتگان پرداخت و گفت: اخوان می‌گفت که شاعر امروز نباید گذشته را رها سازد. اگر چنین کند شاعر ولنگاری می‌شود که نمی‌تواند از گذشته برای حال و آینده استفاده کند. اگر به شعر اخوان توجه کنیم پی می‌بریم که او دارای پشتوانه‌ی محکم ادبی است و در هر دو زمینه‌ی شعر جدید (شعر نو) و سبک کهن مهارت دارد. شعر جدید او قابل قبول و بسیار دلنشین است و شعرهای کهن او نیز استوار و استادانه است. اخوان زبانی فاخر دارد و شعرش دارای ترکیبات و تشبیهات پیچیده نیست. او به واقعیت‌های زندگی و جامعه نظر دارد. خود او بارها گفته بود که نقش‌گر احوال جامعه است. اخوان در ترسیم واقعیات جامعه نه تنها شاعر موفقی است بلکه قابل ستایش هم هست. چون نخواسته است تنها یک تماشاگر باشد.
بقایی ماکان در پایان گفت: گروهی توجه اخوان ثالث را به ایران باستان، محدودنگری دانسته‌اند. اگر این ایراد درست باشد، که نیست، فردوسی را هم باید محدودنگر دانست. باید توجه کنیم که آنان به عنوان شاعرانی ایران اندیش، در چه زمانه و تحت چه شرایطی می‌زیسته‌اند.

نگاه اخوان به ایران همانند نگاه فردوسی است
اصغر دادبه، استاد زبان و ادبیات فارسی، از سخنرانان دیگر نشست یادبود اخوان ثالث بود. او درباره‌ی شعر اخوان و ویژگی‌های آن گفت: «اخوان ثالث غیر از گرایش شدیدی که به شاهنامه داشت و مطالعات گسترده‌ای که در این زمینه کرده بود، مصدقی نیز بود. در آن دوره، مصدقی بودن یعنی ایران‌گرایی جدی بودن. چرا که ملی شدن صنعت نفت برآیند کوشش و خواست مردم ایران بود.
دادبه آن گاه افزود: اخوان قصیده‌های کهن را به دقت خوانده بود و به دنبال آگاهی از متون کهن و شاهنامه و شناخت سعدی بود. آن‌هایی که می‌خواهند شعر را از قید و بندهای کهن آزاد کنند باید بتوانند شعری به استواری شعر اخوان ثالث و شاملو پدید بیاورند؛ و گرنه با یک مشت سخنان بی‌معنی، نمی‌توان به جایی رسید.
دادبه توجه به ایران و وطن را در همه‌ی دوره‌های شعر فارسی جاری دانست و گفت: دوست داشتن میهن همیشه بوده است. وطن مفهوم تازه‌ای نیست و همواره معنی داشته است. آن ایرانی که فردوسی از آن سخن می‌گوید همان است که در دوره ی قاجار «ممالک محروسه ایران» خوانده می‌شد. این نادرست است که بپنداریم آن‌ها معنی وطن را نمی‌دانسته‌اند. آیا نگاهی که فردوسی به ایران دارد، ایران دوستی نیست؟ نگاه فردوسی به ایران با نگاه اخوان ثالث به وطن یکی است. ایران دوستی همواره به شکل‌های گوناگون بیان و گفته می‌شده است. در شاهنامه دو هزار بار نام ایران آمده است. در شعر دوره‌های بعد هم تجلیات دیگر ایران‌گرایی را می‌بینیم.
دادبه در پایان گفت: به کودکانمان یاد بدهیم که به سوی شاهنامه رو کنند و شعر سعدی را بخوانند. اگر کودکان ایرانی این‌ها را بیاموزند در برابر جریان‌های بی‌ربط و انحرافی می‌ایستند. اخوان ثالث چنین بود.

شعر اخوان، مانند خود او، صمیمی است
در ادامه‌ی این نشست بهرام پروین‌گنابادی، استاد زبان و ادبیات فارسی، به سخنرانی پرداخت و با اشاره به ماندگاری شعر اخوان ثالث در حافظه‌ی شعری ایرانیان، گفت: اگر امروز بخواهیم بدانیم که کدامیک از شاعران معاصر ایران می‌توانند همانند شاعران کلاسیک ما باشند و صفات شاعرانه‌ای مانند آنان داشته باشند، بی‌گمان یکی از آن ها را باید اخوان ثالث بدانیم. چون او، همانند سعدی و حافظ، نبوغ زبانی داشت.
پروین گنابادی در ادامه افزود: یک بخش از نبوغ زبانی اخوان ثالث برآمده از مطالعات گسترده‌ی اوست. اخوان در برخی از شعرهایش ضرب‌المثل های فراوانی به کار برده است. کتابی هم دارد به نام «ذیلی بر امثال و حِکم» که چاپ خواهد شد. چرا اخوان این همه به ضرب‌المثل توجه داشته است؟ چون او دریافته بود که قدرت شعر از زبان می‌آید و زبان است که شعر را می‌سازد. هنگامی می‌توانید بر این زبان مسلط شوید که زیباترین سخنِ زبان را بدانید. این زیبایی در ضرب‌المثل‌ها نمود پیدا کرده است. ضرب‌المثل از دید اندیشه، حاصل خرد جمعی یک ملت در گذر از تاریخ است. افزون‌بر این که از دید زبانی هم صیقل خورده‌ترین سخن است.
این سخنران در پایان گفت: شعر اخوان ثالث، مثل خود او، صمیمی است. او بی ریا بود و صداقت داشت. از همین‌روست که شعر اخوان بر دل می‌نشیند.

پیام موبد دکتر اردشیر خورشیدیان به نشست یادبود اخوان ثالث
در ادامه این نشست پیام موبد اردشیر خورشیدیان، فرنشین انجمن موبدان، توسط موبد رشید خورشیدیان، هموند انجمن موبدان تهران، خوانده شد. پیام موبد خورشیدیان چنین بود: «به یاری اهورامزدا، خداوند یکتا و بی‌همتا. با سپاس‌گزاری از انجمن فرهنگی افراز، انتشارات زمستان و خانه‌ی هنرمندان ایران که این برنامه‌ی باشکوه را برگزار می‌کنند. در روزگاری که روشنفکران گرایش‌های متفاوتی داشتند و گونه‌ای ستیز در تاریخ و فرهنگ ایران به چشم می‌خورد، زنده‌یاد مهدی اخوان ثالث یک تنه در اشعار خود به تاریخ و فرهنگ ایران ارج می‌نهاد و آن‌ها را با لحنی شاعرانه بازگستر می‌کرد. سبک شعری اخوان ثالث بر پایه‌ی آگاهی از فرهنگ و تاریخ پرافتخار ما ایرانیان و به ویژه خواندن متن‌های تاریخی و ادبی کشورمان، از جمله شاهنامه فردوسی بود. او توانمندی و قدرت زبان فارسی را در عرصه ی شعر نو آفرید. او نشان داد می‌توان عرصه‌ی شعر نو را با بهره‌گیری از تاریخ و فرهنگ ما هرچه توانمندتر و دلنشین‌تر کرد.
زنده‌یاد اخوان ثالث از این جهت برای ما زرتشتیان مهم است که نام زرتشت بزرگ را در شعر امروز فارسی رواج داد و زنده نگاه داشت. برای فرزندان گرامی اخوان ثالث، زرتشت و مزدک عزیز، آرزوی کامیابی می‌نمایم. امیدوارم که اشعار نغز اخوان ثالث بیشتر خوانده شود و بیشتر فراگیر شود. ایدون باد».
موبد رشید خورشیدان پس از خواندن پیام فرنشین انجمن موبدان، با یاد کرد نیک از اخوان ثالث گفت: خوشحالم از این که می‌بینم تالار این همایش پُر شده است و حتا گروهی ایستاده به سخنرانی‌ها گوش می‌سپارند. این نشان از دلبستگی به شعر اخوان ثالث دارد. ما ایرانیان دوست‌دار اندیشه‌ها و خصوصیات اخلاقی اخوان ثالث هستیم. پیام دکتر موبد خورشیدیان نیز گواه قدردانی ما زرتشتیان از زنده یاد اخوان ثالث و شعر اوست.

فروتنی و ویژگی اخلاقی اخوان ثالث
امین‌اله رشیدی، خواننده‌ی پیشکسوت، در این نشست به یادکرد از اخوان ثالث پرداخت و گفت: نخستین کسی که برای شعر «زمستان» اخوان ثالث آهنگ ساخت، من بودم. در آن زمان دکتر نِیر سینا شعرها را تغییر می‌داد. او دو جا شعر «زمستان» اخوان را دستکاری کرد. خدمت اخوان رسیدم و گفتم که دو جا از شعرش را تغییر داده‌ایم. اخوان با همان بزرگواری و خوی درویشی‌اش گفت: «اجرا کنید، اشکال ندارد». من به اخوان ارادت فراوان داشتم. برای شعر «چاووشی» او هم آهنگ ساختم.
مزدک و زرتشت، فرزندان اخوان ثالث، نیز در سخنان کوتاهی به بازگویی خاطراتی از اخوان ثالث و ضبط برنامه گل‌های رادیو بر اساس شعر او پرداختند.

اخوان خوانی
از برنامه‌های دیگر نشست «یادی از اخوان ثالث»، اخوان‌خوانی بود. در آغاز، چیستا سلامتی شعر «ترا ای کهن بوم و بر دوست دارم» اخوان ثالث را خواند. فرنگیس توسی، فرزانه زمانی، نسرین ارمگان و زینب دریس نیز شعرهای دیگری از این شاعر را خواندند.
در آغاز نشست، افشاری، دبیر انجمن افراز، با خوش‌آمدگویی به باشندگان و استادان، آرمان انجمن افراز را تقویت هویت ایرانی و پاسداشت فرهنگ ملی دانست و به فراز و نشیب‌هایی اشاره کرد که این انجمن برای برگزاری نشست‌های فرهنگی خود داشته است. او از همایش علمی کوروش بزرگ یاد کرد که انجمن افراز درصدد برگزاری آن بوده است. اما با این که جستارهای علمی دریافت و داوری شده است، انجمن افراز به سبب محدودیت‌ها نتوانسته است همایش یاد‌شده را برگزار کند.
برنامه «یادی از مهدی اخوان ثالث» در پسین آدینه 15 شهریور، در تالار جلیل شهناز خانه‌ی هنرمندان انجام شد. این برنامه از سوی انجمن فرهنگی افراز و با همکاری انتشارات زمستان برگزار شد. گردانندگی نشست را حامد بصارتی بردوش داشت.
پخش فیلم کوتاهی درباره زندگی و شعر اخوان ثالث، برنامه‌ی آغازین این نشست بود. برنامه «یاد مهدی اخوان ثالث» با پخش سرود «ای ایران» به پایان رسید.

چند حاشیه
– زرتشت اخوان ثالث، در سخنان کوتاهش، به نقل خاطره‌ای از پدرش، مهدی اخوان ثالث، پرداخت و گفت: یکبار در نشستی جمعی شعر می‌خواندند. پدرم آن جا بود. شعر «زمستان» را خانمی خیلی عالی و بدون غلط خواند. در پایان پدرم به او گفت: «عزیزجان، این شعر باید از زیر سبیل بیرون بیاد، نه از لای ماتیک!».
– حامد بصارتی، گرداننده نشست، که می خواست برنامه را با خواندن شعر «زمستان» اخوان به پایان برساند، رو به زرتشت اخوان ثالث کرد و با اشاره به خاطره‌ی او گفت: «من تا همین دیروز سبیل داشتم. پس می توانم شعر زمستان را بخوانم!».
– امین‌اله رشیدی در سخنانش، به مناسبتی، به ناتوانی آدمی در شناخت زندگی اشاره کرد و با رو کردن با استادان باشنده در نشست، گفت: «ما که عقل‌مان نرسید. آقای بقایی، آقای دادبه، شما عقل‌تان می رسد؟!».
– چیستا سلامتی با لباس سنتی زرتشتی به خوانش شعری از اخوان ثالث پرداخت. دکتر دادبه که تحت تاثیر شعرخوانی چیستا قرار گرفته بود، در آغاز سخنانش گفت: «من یزدی ام. اگر چند نسل همه‌ی ما را بشمارند، زرتشتی بوده‌ایم. تردیدی در این نیست و افتخارآفرین هم هست».