رونمایی از خمره‌ای لاجوردین در موزه‌ی آبگینه و سفال

دستاورد هنرمند ایرانی ماندگار کردن کهن الگوهاست

خبرنگار امرداد: شهداد حیدری
1398-06-13
00:00

نشست تخصصی موزه آبگینه و سفالینه ایران با عنوان «سفالینه‌های لاجوردین زراندود- تکنیک طلاچسبان» با رونمایی از خمر‌ه‌ای لاجوردین، بازمانده از روزگار ایلخانان، همراه شد. این خمره که برای نخستین‌بار به نمایش در‌آمد، در سده‌ی هفتم مهی (:قمری) در کاشان ساخته شده است.

کیانوش معتقدی، سرامیست و پژوهشگر هنر ایران، در این نشست با نام بردن از متن‌های کهن فارسی، به ارزش آن‌ها در شناخت دانش‌هایی همانند کانی‌شناسی و سفال اشاره کرد و گفت: این متن‌ها به ما کمک می‌کنند تا تصویری روشن‌تر درباره‌ی مواد پیدا کنیم که به ویژه در شناخت لاجورد، اهمیت آن‌ها بسیار است. اگر بخواهیم درباره‌ی سفال‌های لاجوردی بیش‌تر بدانیم باید کتاب‌های کهنی چون «جواهر نامه»، «عرایس الجواهر» و بخشی از «تنسوخ نامه ی ایلخانی» را ببینیم.
معتقدی مهم‌ترین جاهایی را که در گذشته‌های تاریخی به نام «منابع لاجورد» شناخته می‌شدند، بدخشان در افغانستان، کوه دماوند (در جایی میان فیروزکوه و دماوند) و نیز کاشان نام بُرد و با اشاره به گسترش کارگاه‌های سفال لاجورد در سده‌ی هفتم، گفت: «در این سده افزون بر ظرف‌های سفالی، انواع کاشی‌ها را داریم که با روش زر‌اندود ساخته شده‌اند. روش (یا: تکنیک) زراندود کردن تنها ویژه‌ی لاجوردها نیست بلکه نمونه‌هایی از سفال‌های فیروزه‌ای در سلطانیه و تخت‌سلیمان به دست آمده‌اند که با همین روش ساخته شده‌اند. روش زر‌اندود کردن، در میان روش‌های سفالگری، از گیرایی و اهمیت بیشتری برخوردار بوده است.
به سخن این پژوهشگر، نقش مایه‌هایی که در انواع سفال‌ها به کار رفته است، کمکی برای شناخت و بررسی افزون‌تر آن‌هاست. به ویژه نقش خمره‌ای که در موزه آبگینه رونمایی می‌شود، نقش‌مایه‌ای تکرار شونده دارد. با بررسی این نقش‌مایه و سنجش آن با نقش‌های همانند دیگر، می‌توان دریافت که سفال‌های نقش‌دار در چه دوره‌ای ساخته شده‌اند.
معتقدی با اشاره به خمره‌ی موزه ی آبگینه، افزود: خمره‌ای که به نمایش درمی‌آید به دوره‌ی ایلخانان بازمی‌گردد و بسیار منحصر به فرد است. روی این خمره، نقش مایه‌ای پیکرنما هست که چهره‌ی پادشاهی را نشان می‌دهد که بر تخت سلطنت نشسته و در دو سوی او افرادی دیده می‌شوند. چنین نقش مایه‌ای پیشینه‌ای دراز دارد و از دوره‌ی سلجوقی قابل پیگیری است.
به سخن معتقدی، نقش مایه‌ی خمره ی ایلخانی، همانند دیگری در گچ بری‌های ری دارد که به زمان طغرل بیگ، پادشاه سلجوقی، بازمی‌گردد. از این نکته درمی‌یابیم که نقش مایه پادشاه و پیرامونیان او، دویست سال به حیات هنری خود ادامه داده است و از دوره‌ی سلجوقی به روزگار ایلخانان رسیده است. حتا این نقش‌مایه را در نسخه‌های خطی هم می‌توان دید. یکی از کهن ترین این نسخه ها «ورقه و گلشاه» است که تصویری همانند نقش خمره ی ایلخانی دارد.
معتقدی آنگاه افزود: این سنجش‌ها نشان می‌دهد که ما با یک هماهنگی و آمد و رفت نقش مایه‌ها روبه رو هستیم. بدین گونه هنرمند ایرانی کوشیده است که این نقش‌ها و کهن الگوها را به دوره‌های پس از خود انتقال دهد.
معتقدی افزون بر سفال‌ها، فلزها را مهم‌ترین آثار روزگار ایلخانی برشمرد و از شمعدان‌ها و ظرف‌هایی نام بُرد که در آن‌ها نیز چهره‌ی پادشاهی نقش بسته که بر تخت نشسته است و کسانی پیرامون او ایستاده‌اند.
این سخنران در پایان با اشاره به خمره ایلخانی موزه‌ی آبگینه، گفت: این خمره در پایان دوره ایلخانی، و به گمان بسیار در کاشان، تولید شده است. روش (تکنیک) ساخت و لعاب روی آن هم از نوع طلاچسبان است. نقش روی آن نیز همانندی و گستردگی بسیاری در هنر ایران دارد که می‌تواند دستمایه‌ی پژوهشی کارآمد باشد.

نباید حلقه‌های پیوند با هنر گذشتگان را از دست داد
عباس اکبری، استاد دانشگاه و هموند هیات علمی دانشگاه کاشان، سخنران دیگر این نشست بود. او در آغاز سخنانش گفت: باور من چنین است که اگر ملتی در بخش‌های گوناگون فرهنگ و هنر حلقه های پیوند با گذشته‌ی تاریخی‌اش را از دست بدهد هرگز نخواهد توانست حلقه‌ی زنجیره‌‌ی تازه‌ای ایجاد کند. چون دیگر به جایی وصل نیست.
به سخن اکبری، روشی (تکنیکی) که در ساخت سفال های زر‌اندود به کار رفته، در نزد هنرمندان کنونی ما نادیده گرفته شده است. هیچ گاه هنرمندان ما به سراغ چنین روش‌هایی نرفته‌اند. در حالی که روش پیشینیان می‌تواند به کار هنر امروز ما هم بیاید.
اکبری با اشاره به انحطاط هنر زر‌اندود در روزگار تیموریان، گفت: «این روش در دوره‌ی ایلخانی به اوج خود رسید. اما در زمان تیموریان رو به افول نهاد. حتا زرین فام‌ها و نوع اجرای آن‌ها هم رو به سراشیب نهادند. فلسفه و دیدگاه روزگار تیموری چنین بود که به جهان پس از مرگ اهمیت بیشتری می‌داد. همین است که ما زرین فام‌های آن دوره را در روی کاشی‌های مزارها می‌بینیم. نمونه‌هایی که از لاجورد دوره‌ی تیموری به دست آمده است، بسیار سطح پایین است. در روزگار پس از آن، با آن که جبروت شاهانه صفویان زرین فام‌ها را دوباره پدید آورد، اما پیشه‌وران صفوی حلقه‌ی پیوند خود با گذشته را از دست داده بودند و فن‌آوری تولید آن‌را نداشتند.
این سخنران در پایان افزود: فن‌آوری این کار قابل دسترس است. اما باید بدانیم که برای دوره‌ی معاصر چه می‌خواهیم بسازیم. باور من این است که اگر هنرمند امروزی بتواند از این روش استفاده کند ارزش افزوده‌ای که از این فن‌آوری به دست می‌آورَد چندین برابر طلایی است که از آن استفاده می‌کند. به شرطی که بداند چه می‌خواهد بسازد.

باید دوره های تاریخی را بازشناخت
محسن شیخ‌الاسلامی، معاون میراث فرهنگی استان تهران، در سخنانش به ارزش و جایگاه موزه‌ی آبگینه و سفالینه اشاره کرد و گفت: از چند بُعد باید به این موزه توجه ویژه کرد. نخست ساختمان آن است که از عناصر معماری شهر تهران به شمار می‌رود و ساخته‌ی اواخر قاجاریه است. این بنا دارای ساختی التقاطی است که در آن معماری فرنگی در کنار آِلمان‌ها و انگاره‌های معماری اصیل ایرانی دیده می‌شود. ما در این بنا رویکرد مدرن و سنتی را در کنار هم می‌بینیم.
به سخن شیخ‌الاسلامی ارزش دیگر موزه‌ی آبگینه در تخصصی بودن آن است. این بنا تنها موزه‌ی تخصصی سفال و آبگینه در کشور است که در آن اشیا بی‌مانندی از سفال و شیشه نگهداری می‌شود. ارزش دیگر آن که در خور یادآوری است برگزاری نشست‌های تخصصی و آموزشی موزه‌ی آبگینه و سفالینه است.
شیخ‌الاسلامی در پایان با اشاره به نشست رونمایی از خمره‌ی ایلخانی، گفت: برنامه‌ی امروز بهانه‌ای است برای بازشناخت یک دوره‌ی تاریخی و حتا معماری و آیین‌ها و روش‌هایی (تکنیک هایی) که در ساخت آثار هنری آن دوره به کار رفته است».
در آغاز این نشست شهربانو جهان آرایی، مدیر موزه‌ی آبگینه و سفالینه‌ی ایران، از موزه‌ها بعنوان گنجینه‌های باارزش یاد کرد و از برگزاری نشست‌هایی در موزه ی آبگینه خبر داد که با همیاری استادان دانشگاه و هنرمندان شیشه و سفال برپا خواهد شد.
پس از انجام سخنرانی‌ها باشندگان نشست به همراه سخنرانان به بازدید و رونمایی خمره‌ی ایلخانی رفتند که در تالار موزه‌ی آبگینه و سفالینه‌ها به نمایش در آمده بود.
نشست «سفالینه‌های لاجوردین زر اندود (تکنیک طلاچسبان)» به همراه رونمایی از خمره‌ی لاجورین، در پسین سه شنبه 12 شهریورماه 1398 خورشیدی، در تالار همایش‌های موزه‌ی آبگینه و سفالینه‌ی ایران برگزار شد.