شمار سازه‌های کبوترخانه‌ای در ایران بسیار است. با این همه، مهم‌ترین آن‌ها را باید در استان اصفهان یافت. در استان آذربایجان شرقی نیز کبوترخانه‌های پُرشماری یافتنی است. شگفت است که در باختر و جنوب ایران از این سازه‌ها دیدنی کمتر سراغی می‌توان گرفت.
پیش‌تر در نوشتار «کبوترخانه‌های ایران» به چندین سازه‌ی کبوترخانه‌ای اشاره شد. کبوترخانه‌های: مرداویچ، میبد، بناب، ولاشان، گوَرت، مبارکه، صخره‌کند، هزارجریب و عجب‌شیر، نمونه‌هایی بودند که آگاهی‌هایی درباره‌ی ساخت و سازه‌ی آن‌ها آورده شد. برشمردن همه‌ی سازه‌های کبوترخانه‌ای ایران دشوار است. اما شمار دیگری از مهم‌ترین آن‌ها بدین‌گونه‌اند:
– کبوترخانه‌ی ردان: این برج در 3 کیلومتری جنوب شهر اصفهان ساخته شده است و سازه‌ای بازمانده از دوره‌ی قاجاریه است. کبوترخانه‌ای استوانه‌ای است که بلندای آن به 10 متر می‌رسد و قطر استوانه‌ی آن 13 متر است.
– کبوترخانه‌ی نرگان فلاورجان: در روستای نرگان اصفهان، در 3 اشکوب، از خشت و کاه‌گِل ساخته شده است. برج کبوترخانه‌ای بسیار دیرینه و 400 ساله است. باززنده‌سازی‌هایی در این برج انجام گرفته است.
– کبوترخانه‌ی مارچین: در شهر اصفهان است و بازمانده از دوره‌ی صفویه. بلندای این برج کبوترخانه‌ای 16 متر است و مرمت شده است.
– کبوترخانه‌ی آذربهرام: در شهر اصفهان است، با دیرینگی چهارسده‌ای. دارای 3 اشکوب (:طبقه) است. اکنون کاربری آن به جایی برای بازدید و کافه تغییر یافته است.
– کبوترخانه‌ی قورتان: در روستای قورتان در شهرستان ورزنه‌ی اصفهان ساخته شده است. نمای بیرونی این برج با دیگر کبوترخانه‌های اصفهان تفاوت دارد. خوشبختانه هنوز کاربری این سازه دگرگون نشده است.
– کبوترخانه‌ی اوچ‌تپه قلعه: در مرحمت‌آبادِ میاندوآب، در استان آذربایجان شرقی است. هنوز هم کاربری دارد. کبوترخانه‌ای دوقلو با 5 متر بلندا است. سازه‌ای خشتی به شکل دو مربع با برج استوانه‌ای میانی است.
– کبوترخانه‌ی قره‌سقال: در روستایی به همین نام در شهرستان میاندوآب است. بیش از 7 متر بلندا دارد. هشت‌گوشه‌ای (:هشت ضلعی) است و از خشت و گِل ساخته شده است.
– کبوترخانه‌ی رحمان‌لو: در شهرستان عجب‌شیر در استان آذربایجان شرقی و در دوره‌ی پهلوی یکم پی افکنده شده است. استوانه‌ای شکل است و بلندای آن به 9 متر می‌رسد.
– کبوترخانه‌ی دده‌خان: در بناب، در استان آذربایجان شرقی، دیده می‌شود. چهارگوشه‌ای است و از سنگ و خشت و گِل برآورده شده است. ساخت آن به دوره‌ی پهلوی یکم می‌رسد.
به این نمونه‌ها کبوترخانه‌های خوانسار و خمین را هم باید افزود.
سازه‌های کبوترخانه‌ای همان‌گونه که از نام آن‌ها برمی‌آید، برای نگه‌داری از کبوتران خانگی ساخته شده‌اند و بهره‌جویی از کود آن‌ها برای کارهای کشاورزی و چرم‌سازی بوده است. کبوترها پرندگانی با منقاری کوچک و پوستی نرم هستند. بال‌های درازشان توان پرواز آن‌ها را فزونی می‌بخشد. خوراک آن‌ها از دانه ومیوه‌هاست، اما می‌توانند ماسه را نیز بخورند و در سنگدان خود بشکنند و هضم کنند. تک‌همسر هستند و یک جفت نر و ماده‌ی کبوتر، چندین نسل را زادآوری می‌کنند. کبوترها چندین گونه‌اند. نزدیک به 250 گونه از این پرندگان در سراسر جهان شناسایی شده است و در همه‌ی قاره‌ها دیده می‌شوند. گونه‌ی کوچک‌تر همان قُمری‌هاست و گونه‌ی بزرگ‌تر کبوتران خانگی‌ای که رنگ سفید آن‌ها نماد آشتی و صلح گمان بُرده می‌شود. مهم‌ترین گونه‌های کبوتران به نام‌های چاهی، خانگی و صحرایی شناخته می‌شوند.
اهلی کردن کبوتران پیشینه‌ای سه‌هزار ساله دارد. اما از 4500 سال پیش نقش‌زدن پیکر کبوترها به‌دست انسان، نمونه‌های فراوانی دارد. در نقش سکه‌های کهن نیز شکل کبوتران دیده می‌شود. افزون بر آن، در میان بسیاری از مردمان کهن، کبوتر منبعی غذایی شناخته می‌شد، اما در ایران چنین نبود و کشتن و خوردن گوشت کبوتر را کاری ناروا می‌دانستند. در مصر باستان نیز با آن‌که گوشت کبوتران خورده می‌شد، آن را پرنده‌ای سپند (مقدس) قلمداد می‌کردند.
گمان می‌رود که نخستین بار در میان‌رودان (:بین‌النهرین) بود که از کود کبوتران برای کارهای کشاورزی بهره بُرده شد و سپس در سرزمین‌های پیرامون گسترش یافت. با این همه، به‌درستی پیدا نیست که نخستین سازه‌ی کبوترخانه‌ای در کجا و در میان کدام تمدن‌های کهن ساخته شده است.
اکنون کبوترخانه‌ها کاربری پیشین خود را از دست داده‌اند، هرچند نمونه‌های اندکی از آن‌ها در ایران هم‌چنان پابرجا هستند و جایی برای گذران کبوتران شناخته می‌شوند. اما ارزش مهرازی (:معماری) این سازه‌ها چیزی نیست که به‌پایان رسیده باشد. هنوز هم از این سازه‌های زیبا می‌توان بهره‌های فراوانی در گردشگری و فراخوانی گردشگران و رونق این صنعت بُرد. از این‌رو باززنده‌سازی و نگاهبانی از این میراث‌های ارزش‌مند تاریخی و مهرازی ایران، بایسته است؛ کاری که شوربختانه کمتر به آن توجه شده است!
*یاری‌نامه: جُستار: «گونه‌شناسی کبوترخانه‌های منطقه‌ی آذربایجان در ایران»، نوشته‌ی آزیتا بلالی اسکویی و سپیده شیری‌زاده (فصل‌نامه‌ی معماری سبز- شماره 22)
