ساخت آب‌انبارها کوشش پیشینیان برای آسان و بهتر ساختن زندگی بود. به‌ویژه آن که کم‌آبی همواره مساله‌ی سرزمین ما بوده است. اما از یاد نبریم که سازه‌های آب‌انبار نشانه‌ی آشکاری از توان آفرینش‌گری و خلاقیت ایرانیان نیز هست و باید از این دید نیز به آن‌ها نگریست. این که آب‌انبارها در زیر زمین ساخته می‌شدند، راه نوآورانه‌ای برای خنک و تازه نگه‌داشتن آب‌های انباشت‌شده هم بود. همه‌ی این‌ها گواه ارزش و اهمیت سازه‌های آب‌انباری تاریخی ایران است که در بسیاری از شهرها و روستاهای سرزمین ما دیده می‌شوند. یک نمونه‌ی برجسته‌ی آن‌ها «آب انبار علی‌مردان‌خان» کرمان است که گاه آب‌انبار گنج‌علی‌خان نیز نامیده شده است.
گنج‌علی خان از فرمانروایان و فرماندهان نظامی برجسته‌ی ایران در زمان صفویان بود. او در بازه‌ی زمانی 29 سالهای در کرمان حُکم می‌راند (از 1005 تا 1034 مهی) و در این شهر آثار بسیاری از خود به‌جای گذاشت که اکنون در شمار گنجینه‌های تاریخی کرمان و ایران شناخته می‌شوند. پسران او، علی‌مردان خان و محمدذوق، نیز مانند پدر در نیکوکاری سرآمد روزگار بودند. آب انباری که اکنون در مجموعه‌ی گنج‌علی‌خان کرمان دیده می‌شود، به دستور علی‌مردان خان ساخته شده است.
تاریخ ساخت آب انبار کرمان به سال 1029 مهی (:قمری) بازمی‌گردد. در برخی از نوشته‌ها، این تاریخ را به نادرست 1209 یاد کرده‌اند. آب‌انباری علی‌مردان‌خان درون بازار مسگری کرمان جای گرفته است و از هر دید که بنگریم زیبا و چشم‌نواز و از نمونه‌آب‌انبار‌های دل‌پذیر مهرازی ایران است. به‌ویژه آرایه‌های بیرونی این سازه که برگرفته از هنر ایران در روزگار صفوی است، نمایی چشم‌نواز و تماشایی به آن بخشیده است.
سردر آب‌انبار یادشده به‌راستی نمونه‌ی برجسته‌ای از هنر کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری است. از سنگ‌های حکاکی‌شده‌ی آن نیز چه بگوییم که شاهکاری از هنر ایران‌زمین است و در میان سازه‌هایی از این دست، کمتر همانندی دارد. بلندای آب‌انبار علی‌مردان‌خان به 9 متر می‌رسد و منبعی نزدیک به 6 در 10 متر دارد. این منبع دو میلیون لیتر آب در خود انباشت می‌کند؛ حجمی که بسیار درخور توجه است و نیازهای آبی مردمان شهر کرمان را در شش ماه از سال برآورده می‌کرده است. آب آن نیز خُنک و گوارا بوده است. پیداست که چنین شاهکاری از هنر، در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است. تاریخ ثبت آب انبار مجموعه‌ی گنج‌علی‌خان به اردیبهشت‌ماه 1347 خورشیدی، بازمی‌گردد.
اما افسوس که در سالهای گذشته خبرهای ناخوشایندی از آبانبارهای کرمان (و نیز آب‌انبار علی‌مردان‌خان) به گوش رسید. یک نمونه‌ی آن گزارش خبرگزاری مهر با عنوان «آب انبارهای کرمان مملو از آب فاضلاب» است (29 بهمن 1390). هر چند از آن تاریخ تاکنون بازه‌ی زمانی یازده‌ساله‌ای سپری شده است، اما پیدا نیست که آبانبارهای تاریخی کرمان حال و روز بهتری از زمان نوشتن آن گزارش داشته باشند.
در گزارش خبرگزاری مهر چنین آمده بود که به‌سبب بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی کرمان، آبانبارهای این شهر آکنده از آب‌های زیرسطحی شده‌اند و بیم ویرانی آن‌ها می‌رود:«سطح آب در برخی مناطق، آن‌قدر بالا آمده است که هم اکنون این آب انبارها مملو از آب فاضلاب شده‌اند. به‌طوری‌که به‌سادگی قابل مشاهده است». اگر دقت کنیم که 80 درصد سازه‌های تاریخی و بافت کهن کرمان در همان‌جایی قرار گرفته‌اند که کم‌ارتفاع‌ترین گستره‌های شهر کرمان است، آن‌گاه به میزان ویرانی آن سازه‌های دیرینه بهتر پی می‌بریم و ژرفای هراس از ویرانی‌ها بیش‌تر نمایان می‌شود.
خبرگزاری مهر در گزارش خود چنین ادامه داده است که: «در این میان، آب انبارهای شهر کرمان که اکثرا در همین قسمت از شهر نیز ساخته شده‌اند و هر کدام از نظر معماری بی‌نظیر و از قدمت بالایی برخوردارند، بیشترین صدمه را از پدیده‌ی بالا آمدن آب‌های زیرزمینی دیده‌اند. ساختار این آب‌انبارها به‌گونه‌ای است که چندین متر زیر زمین ساخته شده‌اند و در حقیقت کف بسیاری از آن‌ها عملا زیر سطح آب‌های زیرزمینی قرار گرفته است». تنها راهی که برای نجات این آب‌انبارها و سازه‌های تاریخی وجود دارد گردآوری آب‌های زیرزمینی است.
شمار آبانبارهای کرمان بسیار است. به‌جز آب‌انبار علی‌مردان‌خان، نامدارترین آبانبارهای این شهر کهن چنین‌اند: آب‌انبار «آب‌ملک» در محله‌شهر، «آب‌انبار مظفری» در خیابانی به همین نام، «آب‌انبار ابراهیم‌خان» در قیصریه، «آب‌انبار وکیل» در بازار قیصریه، «آب‌انبار حاج‌آقاعلی» در کنار مسجدی به همین نام، «آب‌انبار خواجه‌خضر» در کوچه‌ی خانقاه و نیز آبانبارهای قبه‌سبز، کوچه مویدی، حاج‌محمدتقی و نمونه‌های دیگر. این آب‌انبارها، آبی میان 300 تا 3 هزار متر مکعب را در خود انباشت می‌کردند و به کار روزها و ماه‌های کم‌آبی و خشک‌سالی شهر می‌آمدند.
*یاری‌نامه؛ تارنماهای: ویستا، ندای کرمان و خبرگزاری مهر.
