سازههای آبانباری سرزمین ما، نشانهی دیگری از هوشمندی، باریکبینی و توانایی مهرازان (:معماران) ایرانی است. آنها در پیافکندن و ساخت این بناها روشهای نوآورانهای در پیش میگرفتند تا سازه سدهها پایدار بماند و کاربری آن برای همگان آسان باشد. یادآوری و اشاره به برخی از آن شیوهها، ما را با سازههای اّبانبار بیشتر آشنا میکند و دقت در مهرازی آنها را نمایانتر میسازد.
برخی از آن نوآوریهای دانستنی چنین است:
روش و چگونگی ساخت آبانبار
نخست باید به روش و شگرد مهرازان ایرانی در ساخت آبانبار اشاره کرد. در ساخت آبانبار، نخست دیوار و شالودهی سازه را پی میافکندند و اجازه میدادند از آب باران انباشته شود، سپس به مدت چهار سال آن را رها میکردند و تنها پس از این زمان طولانی بود که آب انبار را سقف میزدند. به این نکته هم توجه داشتند که برای جلوگیری از ریزش سقف آبانبار، در بخشی از گنبد سازه، ابزاری به نام میلَک قرار بدهند تا بارندگیها در سقف نماند و سبب سستشدن و ریزش آن نشود.
ساخت حوضچهی آب انبار نیز اهمیت فراوان داشت. آبهایی که از راه کاریزها (:قناتها) به سمت آبانبار هدایت میشد، پیش از ورود به مخزن، از حوضچهای شنی گذر داده میشدند تا پاکیزه، یا از املاحها تصفیه، شود. پس از این گذر بود که مخزن را از آب آکنده میکردند. برای جلوگیری از سرریز شدن آب نیز خروجیای در مخزن قرار داده میشد. همهی این راهکارها در گذر سالیان و بر اثر تجربهی نسلها، شکل گرفته بود.
راهکار دیگر برای جلوگیری از آلودگی آب وجود داشت. میدانیم که آب انبار جایی برای ذخیرهی آب بود. پیداست که آب ایستا (:راکد) محلی برای رشد و نمو جلبکها و باکتریهاست. پیشینیان برای جلوگیری از رشد این مواد، راهکار هوشمندانهای یافته بودند. آنها با انداختن ماهیها درون مخزن آبانبار، آب را پاکیزه و گوارا نگه میداشتند و از آلودهشدن آن جلوگیری میکردند.
آبگیری آب انبارها نیز از کارهای بایسته بود. این کار در فصل سرد سال انجام میشد. از بامداد کار آبگیری را آغاز میکردند و تا 3 روز ادامه میدادند. هنگامی که املاح آب تهنشین میشد، نمکی را که به سختی سنگ بود، نیمکوب میکردند از دریچهی بادگیر به درون مخزن میریختند. با این روش، لایهای از املاح نمک بر روی آب مخزن شکل میگرفت و از گندیدگی آب جلوگیری میکرد.
چند شگرد دیگر در آب انبارسازی
– سکوی پیرنشین آبانبارها: پایین و بالارفتن از پلهها پُرشمار آب انبارها، همواره برای سالخوردگان دشوار بود. از اینرو مهراز ایرانی در دو سوی ورودی آبانبار چندین سکو میساخت که در اصطلاح به آن «پیرنشین» میگفتند. سالخوردگان و ناتوانان چند پله را پایین میرفتند (یا بالا میآمدند) و با نشستن روی این سکوها نَفَسی تازه میکردند و سپس پلههای دیگر را میپیمودند.
– مراقبت از جانداران: در آبانبار سَلفی اِوَز، شهری در جنوب شیراز، در محل برداشت آب، سنگی تراشیده گذاشتهاند که بومیها به آن «دستانداز» میگویند. دستانداز برای آن است که جلو سقوط حیوانات به درون آب را بگیرد.
– راهکار درخور توجه در آب انبار سردار بزرگ: دیوارهای درونی آبانبار سردار بزرگ قزوین اندکی ناصاف است. این ناصافی برای ایجاد حرکت آب و جلوگیری از ماندگی و راکد شدن آن بوده است. از سوی دیگر سازهی آبانبار سردار بزرگ را بهگونهای استوارسازی کردهاند که تاب پایداری در برابر زلزلههای قزوین را که چندین ریشتری و بسیار لرزنده است، دارد.
– کاربری آب انبارها در زمان جنگ: در سدههای گذشته، یکی از روشهای شناختهشده هنگام محاصرهی شهرها، بهرهبردن از آبانبارها برای کارهای جنگی بود. بدینگونه که آبانبار محلی برای ساخت گلوله و سنگربندی میشد و شماری از سربازان در آن سازهها پناه میگرفتند!
بزرگترین آبانبار تاریخی ایران کدام است؟
در اینکه کدام آبانبار تاریخی ایران، بزرگترین سازه از اینگونه است؟ گاه گفتوگوهایی پیش آمده است. برخی آبانبار برکهکل گراش و برخی دیگر آبانبار سردار بزرگ قزوین را بزرگترین میدانند. با این همه باید آبانباری برکهکل، در شهر گراش در استان فارس، را به نام بزرگترین آبانباری ایران شناخت. آبی که در مخزن برکهکل انباشته میشود 3 برابر مخزن سردار بزرگ قزوین است.
