در سراسر ایران، به‌ویژه در گستره‌های خشک و کم‌آب، سازه‌های خوش‌نمایی دیده می‌شوند که به نام «آب انبار» می‌شناسیم. این بناها از دید مهرازی (:معماری) زیبا هستند و از دید کاربری یکی از سودمندترین سازه‌هایی که در مهرازی ایران ساخته شده‌اند. آب‌انبارها آبِ مورد نیاز باشندگان این سرزمین را برآورده می‌کردند، یا آبی شیرین ارمغان مردمی می‌ساختند که آب‌های پیرامون‌شان شور بود. شناخت این سازه‌های پِرکاربرد، ما را با بخشی از مهرازی شگفت‌آور مردمان هنرور ایران آشناتر می‌سازد.
آب انبار مخزن سرپوشیده‌ای است که سازه‌ی آن اندکی پایین‌تر از سطح زمین ساخته می‌شد. این ذخیره‌گاه، آب مورد نیاز مردم شهرها و روستاها و گذرگاه‌های کاروانی را برآورده می‌ساخت؛ یا برای روزهای کم‌آبی، در خود نگه‌می‌داشت. به‌ویژه در تابستان‌ها که بیش‌تر گستره‌های فلات ایران دچار کم‌آبی می‌شدند، آب‌انبارها از پُرکاربردترین و بایسته‌ترین (:ضروری‌ترین) سازه‌ها به‌شمار می‌آمدند. در هر کاروانسرای تاریخی ایران نیز سازه‌ای از آب‌انبار یافته می‌شود. این بناها را به نام‌های دیگری نیز می‌شناسیم؛ مانند: حوض‌انبار، سردابه، آبگیر، منبع و چند نام دیگر. در گویش یزدی به آب‌انبار «اومبار» می‌گویند.
پیدایش آب انبار در ایران
شاید در کمتر فرهنگ و تمدنی مانند ایران بتوان ستایش‌نامه‌هایی درباره‌ی آب و بایستگی نگاهبانی از آب‌های روان و پاکیزه نگه‌داشتن آن‌ها، یافت. از این‌رو شگفت‌آور نیست که برای جلوگیری از هدر رفتن آب و ذخیره‌ی آن برای روزهای نایابی، سازه‌هایی به نام آب‌انبار ساخته شده‌اند. یکی از دیرینه‌ترین این سازه‌ها را در چُغازنبیل یافته‌اند که کهنگی آن به هزاره‌ی دوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. این آب‌انبار در روزگارانی ساخته شده است که تمدن ایلام در اوج شکوفایی بود. هر چند آب انبار یافته شده آن اندازه پایدار نمانده است تا پژوهشگران با باریک‌بینی افزون‌تری این سازه‌ها را که بی‌گمان نمونه‌های دیگری نیز داشته است، بررسی کنند. به همین‌گونه، ذخیره‌سازی آب در پشت سدها در روزگاران شاهنشاهی هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، گمانی برجا نمی‌گذارد که در آن دوره‌های باستانی، آب‌انبارها نیز ساخته می‌شدند و ساخت چنین بناهایی در مهرازی ایران شناخته شده بوده است.
در روزگاران پس از باستان ایران نیز کار ساخت آب‌انبارها ادامه یافت. به‌ویژه در راه‌های کاروان‌رو شمار این سازه‌ها روبه فزونی می‌نهاد. هر شهری نیز که پی افکنده می‌شد، در گوشه‌گوشه‌ی محله‌هایش سازه‌هایی ساخته می‌شد که آب‌انبار نامیده می‌شدند. این سازه‌ها در کنار بازارها، آموزشگاه‌ها، کاخ‌ها و سازه‌های دینی پدید می‌آمدند. یکی از دیرینه‌ترین آن‌ها آب‌انبار «حوض عضد» است که به خواست عضدالدوله‌ی دیلمی، پادشاه آل بویه، در سده‌ی چهارم مهی در شهر استخر فارس ساخته شده است. از آن پس نیز در قلمرو دولت‌های ایرانی ساخت آب‌انبار ادامه پیدا کرد؛ مانند: آب انبار شهر مرو در سده‌ی ششم مهی، یا آب‌انباری در یزد بازمانده از روزگار پادشاهی شاه‌شجاع مظفری در سده‌ی هشتم. باز می‌توان از آب‌انبار شهر هرات نام بُرد که در زمان تیموریان (سده‌ی نهم مهی) ساخته شده است. نمونه‌هایی از این دست، در سراسر ایرانِ کهن دیده می‌شد. اما بی‌گمان مهم‌ترین آب‌انبارهای دیرینه‌ی ایران در زمان چیرگی صفویان، در سده‌ها دهم و یازدهم مهی، ساخته شده‌اند. از آب‌انبارهای آن دوره‌ی تاریخی و نیز آب‌انبارهای ساخته شده در روزگار پادشاهی قاجاریان، نمونه‌های بسیار و درخور توجهی به‌جا مانده است.
ارزش آب انبارها در تمدن ایران
آب‌انبارها به‌راستی نقشی زندگی‌ساز در تمدن ایران داشته‌اند. آن‌ها یکی از نیازهای زندگی انسان – آب- را برآورده می‌کردند. در گذشته‌های تاریخی (و چه‌بسا اکنون نیز) زندگی بدون آب‌انبارها در پیرامون کویرهای پهناور ایران شدنی نبوده است. از دید مهرازی نیز آب‌انبارها سازه‌های هنری با آرایه‌هایی دل‌پذیر هستند که بخشی از چشم‌اندازهای دل‌انگیز هنر و تمدن ایران را نمایان می‌سازند. ارزش‌های فرهنگی و آیینی آن‌ها نیز بسیار درخور توجه است.
آب‌انبارها را از دید شکل و ساختمان مخزن و عناصری که نمای این سازه‌ها را می‌سازند، به چند گونه بخش‌بندی می‌کنند:
الف- آب‌انبارهای خصوصی: این سازه‌ها در خانه‌های شهری یا روستایی و در زیر سطح حیاط ساخته می‌شدند. گنجایش آب آن‌ها نیز در همان اندازه بود که نیازهای چند روز باشندگان خانه را برآورده کند؛
ب- آب‌انبارهای همگانی: یا آب‌انبارهای عمومی که برای بهره‌جویی همه‌ی مردم شهر یا روستا بود. این سازه‌ها بیش‌تر به‌دستیاری نیکوکاران یا فرمانروایان ساخته می‌شد و آن اندازه گنجایش داشت که نیازهای گروه بسیاری از مردم را برآورده کند. بیش‌تر این آب‌انبارها وقفی هستند؛
– آب‌انبارهای شهری: این دست آب‌انبارها در هر محله‌ای در شهر ساخته می‌شد و نیازهای باشندگان محله را تامین می‌کرد. این آب‌انبارها بیش‌تر در کنار بازار یا مکان‌های آموزشی و دینی ساخته می‌شدند. آب‌انبارهای روستایی نیز همین کاربرد را داشتند، اما در حجمی کمتر و مهرازی‌ای ساده‌تر از آب‌انبارهای شهری.
– آب‌انبارهای قلعه‌ای: این دست آب‌انبارها به شکل حوض‌های سرپوشیده‌ای هستند که در مرکز دژ (قلعه) ساخته می‌شدند و از دید مهرازی با همه‌ی سازه و فضاهای درونی آن هم‌پوشانی داشتند.
شماری از آب انبارهای تاریخی ایران
آب انبارها سازه‌های زادبومی ایران شناخته می‌شوند و جایگاه برجسته‌ای در فرهنگ ایران دارند. کهن‌ترین آب‌انبارهای ایران ژرفای بسیاری دارند و سقف‌های مخروطی. آرایه‌ای نیز در پیکره‌ی آن‌ها دیده نمی‌شود. اما آب‌انبارهای سده‌های میانی تاریخ ایران (به‌ویژه آب‌انبارهای دوره‌ی صفوی) دگرگونی‌هایی یافته‌اند؛ مانند: آرایه‌های سردر، سقف‌های تخت، ستون در محل منبع اصلی آب. نام برخی از آب‌انبارهای نامدار و بازمانده از تاریخ کهن ایران، چنین است:
-آب انبار سده‌ی یازدهم مهی؛ دروازه مهریز: هنگامی که از دیدنی‌های تاریخی استان یزد یاد می‌کنیم نمی‌توان از کنار «آب‌انبار دروازه مهریز» به سادگی گذر کرد. این سازه، زیبا و تماشایی است و بازمانده از روزگاری دیرینه. آب‌انبار مهریز در مجموعه‌ای جای گرفته که بازار خان و بازار دروازه مهریز از دیگر سازه‌های تاریخی آن هستند.
مهریز شهری بسیار کهن است که پایه‌ریزی آن را از مهرنگار، دختر کسرا انوشیروان ساسانی می‌دانند. آن شهر یادگارها و میراث گران‌بهایی از تاریخ دارد و هر گوشه‌ی آن یادآور گذشته‌ی پُربار و فرهنگی این شهر است. آب‌انبار مهریز نیز از نمونه‌های به یاد آوردنی این شهر تاریخی است.
نشانی سرراست آب‌انبار مهریز در همان بازاری است که از آن یاد کردیم. این بازار در روزگار چیرگی تیموریان بر ایران، در سده‌ی نهم مهی، ساخته شده است. خودِ بازار روبه‌روی مسجد تاریخی بیاق‌خان، در فضایی جای گرفته که یادبودهای تاریخی آن فراوان است. همه‌ی آن کوی (:محله) را هم دارالشفا می‌نامند.
آب‌انبار دروازه‌مهریز ساخته‌شده در زمان پادشاهی صفویان در سده‌ی یازدهم مهی است.
– آب انبار حوض هشت‌پایه‌ی سبزوار (خراسان رضوی) از دوره‌ی سربداران: از دیرینگی تاریخی سبزوار همین بس که بگوییم کاوش‌های باستان‌شناسی نشانه‌هایی از 4500 سال پیش در آنجا به‌دست داده است. زیستگاه‌های انسانی در این گستره، دستِ کم به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد بازمی‌گردند. اشکانیان در سبزوار پایگاهی شناخته‌شده داشتند و در زمان ساسانیان نیز سبزوار جایی برای برپایی آتش سپند در آتشکده‌ی آذر برزین‌مهر بوده است. با چنین پیشینه‌ای، شگفت نیست اگر یادبودهای تاریخی در سبزوار از دورترین هزاره‌ها تا سده‌ی پیش فراوان باشد.
یکی از آن نشانه‌ها در سازه‌های کهن این شهر دیده می‌شود. در میان آن سازها، یخدان‌ها و آب‌انبارها جایگاه نمایانی دارند.
یکی از کهن‌ترین آب انبارهای ایران نیز در سبزوار یافتنی است. این آب‌انبار را «حوض هشت‌پایه» می‌نامند. ساخت آن به سده‌ی هشتم، در روزگار فرمانروایی سربداران بر سبزوار، بازمی‌گردد. در آن روزگار پُرآشوب بود که آب‌انبار سبزوار را ساختند و چنان در استواری آن دقت کردند که هنوز هم با وجود گذشت چند سده، پایدار مانده است. این سازه کهن‌ترین آب‌انبار شهر سبزوار است.
آب انبار اکبرآباد رشتخوار (خراسان رضوی): رُشتخوار در استان خراسان رضوی، مانند دیگر بخش‌ها و شهرهای ایران برخوردار از تاریخی پُردامنه است. باستان‌شناسان در آن شهر و پیرامون آن، نشانه‌هایی از انسان‌های پیشاتاریخی یافته‌اند و آثاری به دست آورده‌اند که گویای تمدنی بالنده است. در سده‌های دیگر نیز رشتخوار مرکزی برای رویدادهای خراسان بزرگ بوده است. رشتخوار اکنون دارای 270 جاذبه‌ی تاریخی و گردشگری است؛ به‌ویژه از دوره‌های خوارزمشاهی، تیموری، صفوی و قاجاری. از میان آثار تاریخی این شهر، بیش از 30 اثر آن ثبت ملی شده است. از نشانه‌های تاریخی آن دیار یکی هم «آب‌انبار اکبرآباد» است؛ سازه‌ای که باید باریک‌بینانه‌تر آن را شناخت.
آب‌انبار اکبرآباد بازمانده از روزگار قاجار است. سردر ورودی آن نوشته‌ای دارد که در آن از کسی به نام ذوالفقارخان قرایی یاد شده است و کوشش فرزند او محمدحسین‌خان در ساخت و بنای آب‌انبار. گویا ذوالفقارخان از مالکان و خان‌های بزرگ آن گستره بوده و نام او در حافظه‌ی مردم اکبرآباد مانده است. پایان ساخت آب‌انبار اکبرآباد به سال 1322 مهی، در دوره‌ی پادشاهی مظفرالدین‌شاه قاجار، می‌رسد.
آب انبار فاضل‌خانی سرایان (خراسان جنوبی): سرایان از شهرهای آب انباری ایران است و این سازه‌های دیدنی در آن شهر و دیار نیز کم‌وبیش به فراوانی ساخته شده‌اند. تنها بسنده است بدانیم که در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران، شش آب‌انبار سرایان نیز آورده شده است تا نشان دیگری از دیرینگی تاریخی و تمدنی این بخش از سرزمین‌مان باشد. «آب انبار فاضل‌خانی» یکی نیز از سازه‌های کهن این دیار است که بهتر است اندکی باریک‌بینانه‌تر آن را بازشناسیم. مهرازی (:معماری) سازه‌های آب‌انبار سرایان، در کنار کاربری پُرسود آن‌ها، نکته‌ای است که درخور یادآوری است و گنجینه‌ای ساخته است که باید آن را پاس داشت. هرچند به‌گمان می‌رسد که آب انبارهای سرایان چنان که باید از آسیب‌ها در امان نمانده‌اند. ساخت آب‌انبار یادشده به دوره‌ی صفوی بازمی‌گردد، در سال 1077 مهی و در روزگار پادشاهی شاه‌سلیمان صفوی.
آب انبار علی‌مردان‌خان (کرمان): گنج‌علی خان از فرمانروایان و فرماندهان نظامی برجسته‌ی ایران در زمان صفویان بود. او در بازه‌ی زمانی 29 سالهای در کرمان حُکم می‌راند (از 1005 تا 1034 مهی) و در این شهر آثار بسیاری از خود به‌جای گذاشت که اکنون در شمار گنجینه‌های تاریخی کرمان و ایران شناخته می‌شوند. پسران او، علی‌مردان خان و محمدذوق، نیز مانند پدر در نیکوکاری سرآمد روزگار بودند. آب انباری که اکنون در مجموعه‌ی گنج‌علی‌خان کرمان دیده می‌شود، به دستور علی‌مردان خان ساخته شده است.تاریخ ساخت آب انبار کرمان به سال 1029 مهی (:قمری) بازمی‌گردد. در برخی از نوشته‌ها، این تاریخ را به نادرست 1209 یاد کرده‌اند. آب‌انباری علی‌مردان‌خان درون بازار مسگری کرمان جای گرفته است و از هر دید که بنگریم زیبا و چشم‌نواز و از نمونه‌آب‌انبار‌های دل‌پذیر مهرازی ایران است. به‌ویژه آرایه‌های بیرونی این سازه که برگرفته از هنر ایران در روزگار صفوی است، نمایی چشم‌نواز و تماشایی به آن بخشیده است.
شاه‌عباسی اسدآباد (همدان): لارستان، در جنوب باختری استان فارس، یک ویژگی شناخته‌شده دارد؛ آنجا را شهر آب‌انبارها می‌نامند. لاری‌های آب‌انبارهای تاریخی خود را «برکه» نام‌گذاری کرده‌اند. برای اینکه بدانیم این سازه‌ها چه نقشی در زندگی مردمان لارستان دارند بسنده است اشاره کنیم که در گستره‌ای دو و نیم کیلومتری در لار، نزدیک به صد آب‌انبار ساخته شده است. یکی از آن‌ها «آب انبار سقاخانه یا آب انبار کوریچان» نامیده می‌شود.
بیش‌تر آب‌انبارهای لارستان در روزگار پادشاهی صفویان و قاجاریان ساخته شده‌اند. از این‌رو ارزش تاریخی آن‌ها در کنار اهمیت کاربر‌ی‌شان، باید مورد توجه باشد. لارستان آب‌وهوایی خشک دارد. پس ساختن آب‌انبار برای انباشت آب‌های پاکیزه، از بایستگی‌های زندگی مردم آن دیار بوده است. آن آب‌انبارها از بارش‌های زمستانی اندوخته می‌شدند؛ بدین‌گونه که درهای آب‌انبار را می‌گشودند و اجازه می‌دادند تا آب به درون مخزن راه پیدا کند. آب‌انبار قاجاری کوریچان نیز به همین گونه آکنده از آب می‌شد. این آب‌انباری هم‌نام محله‌ای است که در آن ساخته شده است.
خوشبختانه آب‌انبار کوریچان دست‌نخورده به‌جا مانده است. تاق‌هایی آذین‌شده و تماشایی دارد و دیواره‌ی آن بلند است. سردر سازه برجستگی ویژه‌ای ندارد و بسیار ساده ساخته شده است.
– آب‌انبار میدادان نُدوشن (یزد): یزد آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک دارد و پهنه‌ای کویری است. آب کم‌یاب است و بیش‌تر از پهنه‌های دیگر ارزشی زندگی‌ساز دارد. از این‌رو آب‌انبارهای تاریخی و کهن پُرشمارتری در این استان دیده می‌شود. آب‌انبارهایی که نیاز آب آشامیدنی مردم را برآورده می‌کردند و اندوخته‌ای برای روزهای کم‌آبی بودند. مانند آب انباری «میدادان نُدوشن».
در میان شهرهای استان یزد، ندوشن از آن‌هایی است که به داشتن آب‌انبارهای کهن آوازه دارد. در کنار کاریزهای این شهر، آب‌انبارها نیز جایگاهی مهم در مهرازی ندوشن داشتند و با تاریخ دیرینه‌ی این بخش از استان یزد پیوندی بسیار دارند.
80 کیلومتر که از شمال باختری شهر یزد دور بشویم، چهره‌ی ندوشن پیداست. در بخش‌بندی‌های استانی یزد، ندوشن از شهرهای شهرستان میبد است. بازگفت‌های تاریخی بنای ندوشن را به زرتشتیان یزد نسبت می‌دهند. زرتشتیان یزد به این شهر نوشوک می‌گویند. ندوشن در آغاز شکل‌گیری روستایی کوچک بود، سپس‌تر گسترش یافت و جایی برای رویدادهای تاریخی شد و نام و آوازه‌ای افزون‌تر یافت. اهمیت این شهر و پیرامونش را از سازه‌های کهن آن می‌توان دریافت. آب انبار میدادان یکی از آن‌هاست که بیش از سه سده از ساخت آن می‌گذرد. این آب انبار در دوره‌ی افشاریه پی افکنده شد و در دوره‌ی زندیه ساخت آن به پایان رسید.
آب‌انبار کازرونی تخت فولاد (اصفهان): تنها آب‌انباری که در اصفهان هم‌چنان کاربری خود را ادامه می‌دهد، «آب‌انبار کازرونی» تخت فولاد است. این سازه هر چند دیرینگی چندانی ندارد، اما در ساخت و طراحی آن باریک‌بینی بسیاری شده است و اکنون یکی از نمادهای گردشگری این شهر کهن و تاریخی دانسته می‌شود.
تخت فولاد مجموعه‌ای تاریخی در شهر اصفهان است که در آن سازه‌های زیبا و کهنی دیده می‌شود؛ همانند: آب انبار، حوض‌خانه، چله‌خانه، تالار اروسی، ایوان‌ها، اتاق‌ها و نمونه‌های پُرشمار دیگر. در روزگاران پیشین این مکان‌ها جایی برای باشندگی مسافران، یا حتا بی‌خانمانان نیز بوده است، تا آن که در دهه‌های گذشته از آن مجموعه‌ای تاریخی و فرهنگی ساخته و یکی از نمادهای شهر اصفهان شناخته شد. آب‌انبار کازرونی نیز یکی از سازه‌های این مجموعه است که طراحی‌ای هوشمندانه و مهندسی‌ای بسیار زیبا دارد و هنوز هم، هم‌چنان که اشاره کردیم، به کاربری خود ادامه می‌دهد.
آب انبار سقاخانه کوریچان لار (فارس): لارستان، در جنوب باختری استان فارس، یک ویژگی شناخته‌شده دارد؛ آنجا را شهر آب‌انبارها می‌نامند. لاری‌های آب‌انبارهای تاریخی خود را «برکه» نام‌گذاری کرده‌اند. برای اینکه بدانیم این سازه‌ها چه نقشی در زندگی مردمان لارستان دارند بسنده است اشاره کنیم که در گستره‌ای دو و نیم کیلومتری در لار، نزدیک به صد آب‌انبار ساخته شده است. یکی از آن‌ها «آب انبار سقاخانه یا آب انبار کوریچان» نامیده می‌شود.
خوشبختانه آب‌انبار کوریچان دست‌نخورده به‌جا مانده است. تاق‌هایی آذین‌شده و تماشایی دارد و دیواره‌ی آن بلند است. سردر سازه برجستگی ویژه‌ای ندارد و بسیار ساده ساخته شده است. این نیز درخور یادآوری است که زمانی که خیابانی در کنار آب‌انبار کوریچان ساخته شد، یکی از درهای ورودی آن را بستند. این آب‌انبار از سنگ و ملات ساخته شده و کاه‌گِل و گچ نیز در آن به‌کار گرفته شده است. آب‌انبار کوریچان را در امردادماه 1384 خورشیدی، در شمار آثار ملی و تاریخی ایران ثبت کرده‌اند.
آب‌انبار برکه‌کل شیراز (فارس): در فاصله‌ای دور، در 355 کیلومتری از شیراز، شهر گراش نمایان است. این شهر در بخش‌بندی‌های کشوری در شمار شهرهای استان فارس شمرده می‌شود. گراش در دشتی که شمال و جنوب آن کوه‌ها سربرافراشته‌اند، پی افکنده شده است. سالهای بسیاری از تاریخ گراش در فرمانروایی حاکمان لارستان و بنادر سپری شده و رویدادهای تاریخی ریز و درشتی را از سر گذرانده است. گراشی‌ها تیره‌ی ایرانی‌تبار لارستانی‌اند و به گویشی سخن می‌گویند که به آن اَچُمی می‌گویند. گفته‌اند که گراش به چم «جای خوب» است. در این شهر نشانه‌ها تاریخی کم‌شمار نیست. یکی از آن‌ها آب‌انباری است که به آن «برکه‌کل» می‌گویند و به سخنی بزرگترین آب‌انبار تاریخی ایران است. در روزگار قاجاریه بود که آب‌انبار برکه‌کل ساخته شد. ساخت آن را به نیکوکاری به نام اسداله گراشی نسبت می‌دهند. او با بیگلربیگی فارس خویشی و پیوند داشت. یک نکته‌ی درخور یادآوری آن است که تنها پس از زمان بسیار کوتاهی از ساخت آب‌انبار، بارش‌های سیل‌آسایی در گراش روی داد و سبب فروریختن گنبد آن شد. هنوز هم می‌توان بازمانده گنبد فروریخته را دید.
آب‌انبار برکه‌دریا دولت (هرمزگان): بندرکنگ را باید از چشم دریانوردان خلیج فارس دید تا زیبایی‌های پنهان و آشکار آن شناخته شود. آن زیبایی‌هاست که بندرکنگ را برای گردشگران دل‌پذیر می‌سازد و سفر به آنجا را خاطره‌انگیز می‌کند. آب‌انبار «برکه دریا دولت» را در شمار همان دیدنی‌ها باید دانست و نشانه‌ای از ارزش آب برای بندر کنگی‌هایی که خود در کنار ساحل خلیج فارس و آب‌های نیلگون‌اش زندگی می‌کنند.
برکه دریا دولت در بخش شمالی شهر ساخته شده است. بندرکنگ به داشتن این سازه که در میان آب‌انبارهای کشور جزو بزرگ‌ترین‌هاست، می‌بالد. شاید در ساخت آن چندان پایبند به زیبایی نمای سازه نبوده‌اند و بیش‌تر به کاربری‌های آن توجه داشته‌اند. با این همه، نمای بیرونی سازه‌ی آن چشمگیر است؛ دستِ کم زود به چشم می‌آید و رنگ و رویش نشان از گذشته‌های تاریخی دارد.
آب‌انبار لبچال (قم): تا سالهای پایانی سلطنت قاجاریه، شهر قم ساختاری با محله‌های ده‌گانه داشت. هر کدام از این محله‌ها رویدادهای تاریخی بسیاری را از سر گذرانده بودند. آستانه، الوندیه، سنگ‌بند، چهارمردان، باغ‌پنبه و چند جای دیگر، محله‌های این شهر را شکل می‌دادند. یکی دیگر از محله‌ها منجان نام داشت که اکنون لبچال نامیده می‌شود. در لب چال آب انباری کهن هست که به نام محله، «آب انبار لبچال» شناخته می‌شود.
برزن و محله‌ی لبچال ویژگی‌هایی دارد که از آن کوی، جایی با رنگ‌وروی تاریخی می‌سازد. این محله‌ی تاریخی دارای هویتی ویژه است و گذری سرپوشیده، به آن شکل و شیوه‌ای دیدنی بخشیده است. در همان گذر است که آب انبار لبچال را می‌توان دید؛ آب‌انباری که تا نیم‌سده پیش هنوز کاربری داشت و مردم محله از آب گوارای آن می‌نوشیدند.
آب‌انبار لبچال ساخته شده در سالهای پایانی فرمانروایی قاجاریه است و مانند محله‌ای که در آن پی افکنده شده است، رخساری از تاریخ بر خود دارد. از ویژگی‌های آن داشتن سه پاشیر است تا برداشت آب از آن آسان باشد. پاشیر جای برداشت آب است.
حوض قیلوقه (سمنان): درست است که اکنون آب‌انبارهای کهن سمنان، در سایه‌ی فن‌آوری‌های نو، کاربرد پیشین خود را از دست داده‌اند، اما هنوز هم برای راه‌رو و مسافری که به دل کویر زده است، نشانه‌ای از آبادانی و رسیدن به مایه‌ی زندگی‌بخش ِ آب است. یادگاری نیک از گذشتگان هم هست که باید آن را پاس داشت و در نگاه‌داری‌شان کوشید.
برای رسیدن به آب‌انبار قیلوقه باید از کنار دریاچه نمک گذشت؛ در جایی که 20 کیلومتر آن‌سوتر آن کاروانسرای بهرام پیداست. گنبد تماشایی آب‌انبار قیلوقه از مسافتی دور نیز به‌چشم می‌آید؛ هر چند زمانی که به آن می‌رسند، آبِ اندکی شور کنونی آن، شاید چندان درخور آشامیدن نباشد. این آب‌انبار را در روزگار چیرگی قاجاریه ساخته‌اند تا مسافران و کاروانیان را به‌کار بیاید و آن‌ها را از تشنگی کویر رهایی ببخشد. آب‌انبار قیلوقه سقفی گنبدی دارد و در بنای آن از سنگ بهره بُرده شده است.
دیرینگی قیلوقه سبب شده که این آب‌انبار را در آذرماه 1393 در فهرست آثار ملی ایران جای دهند تا از آن نگاهبانی بیش‌تری شده باشد.
در رشته‌نوشتارهای «آب‌انبارهای کهن ایران» به شناخت کوتاه شماری از آب انبارهای تاریخی و دیرینه‌ی ایران می‌پردازیم تا یادآور ارزش‌های تمدنی و مهرازی این سازه‌ها باشد.
*یاری‌نامه: بسیاری از آگاهی‌های این نوشته برگرفته از جستار «آب‌انبار» نوشته‌ی هادی عالم‌زاده و دیگران است که در تارنمای «مرکز دایره‌المعارف اسلامی» آمده است؛ تارنماهای همشهری‌آنلاین و معماری ایران.
لینک برخی آب‌انبارهای تاریخی ایران که در این سلسله گزارش از آن یاد شده است:
1- آب انبار دروازه‌مهریز؛ سازه‌ای درون بازار
2- آب انبار کازرونی تخت فولاد؛ کاربری چندگانه
3- آب انبار هشت‌پایه؛ سازه‌ای هفت سده‌ای
4- برکه‌کل؛ بزرگترین آب‌انبار تاریخی ایران
5- برکه دریا دولت؛ آب‌انباری بدون سقف
6- آب انبار علی‌مردان‌خان؛ یگانه و دل‌نواز
7- آب انبار شاه‌عباسی اسدآباد؛ دومین آب‌انبار سقف‌دار ایران
8- آب انبار میدادان؛ بازمانده‌ای از تاریخ کهن نُدوشن
9- آب انبار حوض قیلوقه؛ همسایه با کویر
10- آب انبار اکبرآباد رُشتخوار؛ چشم‌اندازی رو به کشتزارها
11- کوریچان؛ سازه‌ای در لار، شهر آب‌انبارها
12- لبچال؛ آب‌انباری در بافت کهن قم
13- آب انبار فاضل‌خانی؛ دل‌خواه روزهای گرم تابستان
14- هفت برکه‌ی گراش؛ هفتگانه‌های زندگی‌بخش
15- آب‌ا نبار سردار بزرگ؛ سازه‌ای تک‌گنبدی
16- آب انبار چهارسوق؛ بازیابی دوباره
17- آب انبار رستم‌گیو؛ شاهکار معماری کویر
18- آب انبار سَلَفی اِوَز؛ کهن و دیرپا
