از دیرینگی تاریخی سبزوار همین بس که بگوییم کاوش‌های باستان‌شناسی نشانه‌هایی از 4500 سال پیش در آنجا به‌دست داده است. زیستگاه‌های انسانی در این گستره، دستِ کم به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد بازمی‌گردند. اشکانیان در سبزوار پایگاهی شناخته‌شده داشتند و در زمان ساسانیان نیز سبزوار جایی برای برپایی آتش سپند در آتشکده‌ی آذر برزین‌مهر بوده است. با چنین پیشینه‌ای، شگفت نیست اگر یادبودهای تاریخی در سبزوار از دورترین هزاره‌ها تا سده‌ی پیش فراوان باشد.
سبزوار را در تاریخِ میانه‌ی ایران به نام بیهق می‌شناختند. آنچه اکنون از سبزوار تاریخی به‌جا مانده است یکی از بخش‌های دوازده‌گانه‌ی بیهق تاریخی است. تاریخ پُرفراز و نشیب این شهر، سبب دگرگونی‌های بسیاری شده است، اما در سده‌ی هشتم مهی بود که نام سبزوار بیش‌تر از هر روزگار دیگری شنیده شد. در آن زمان شهر سبزوار پایگاه دولت سربداران و کانون رویدادهای بسیاری بود.
اشاره کردیم که سبزوار آکنده از نشانه‌های تاریخی است. یکی از آن نشانه‌ها در سازه‌های کهن این شهر دیده می‌شود. در میان آن سازها، یخدان‌ها و آب‌انبارها جایگاه نمایانی دارند. در گذشته‌ها، در سبزوار یخدان‌های بسیاری وجود داشت که اکنون از آن‌ها تنها 9 یخدان به‌جا مانده است. در بخش جنوبی سبزوار، سه یخدان قاجاری دیده می‌شود که شکل آن‌ها مخروطی است و جایی برای نگهداری یخ و آب‌های سرد بوده است. این یخدان‌های زیبا را از ساخت‌مایه (:مصالح) ساده‌ای مانند خشت و گُل بنا کرده‌اند.
یکی از کهن‌ترین آب انبارهای ایران نیز در سبزوار یافتنی است. این آب‌انبار را «حوض هشت‌پایه» می‌نامند. ساخت آن به سده‌ی هشتم، در روزگار فرمانروایی سربداران بر سبزوار، بازمی‌گردد. در آن روزگار پُرآشوب بود که آب‌انبار سبزوار را ساختند و چنان در استواری آن دقت کردند که هنوز هم با وجود گذشت چند سده، پایدار مانده است. این سازه کهن‌ترین آب‌انبار شهر سبزوار است.
آب‌انبار حوض هشت‌پایه، مستطیل‌شکل است و بر روی هشت پایه‌ی ستبر ساخته شده است. به سخن دیگر، مخزنی مستطیل‌گونه است که پایه‌هایی مربع‌شکل دارد. آب انبار حوض هشت‌پایه را در خردادماه 1390 خورشیدی، زمانی که بررسی‌ها نشان داد اثری بازمانده از سده‌ی هشتم ایران است، ثبت ملی کردند. به‌سبب همین دیرینگی است که کاربری آب‌انبار سبزوار در گذر زمان دگرگون شدده است؛ گاه تنها آب‌انبار بوده است، گاه سفره‌خانه و گاه جایی برای ورزش‌های زورخانه‌ای!
در پیرامون سبزوار هفت آب‌انبار کهن شناخته شده است که همگی در روستاهای این شهرستان دیده می‌شوند: آب‌انبار روستاهای فخرآباد، بهمن‌آباد، خسروآباد، نامن و زعفرانیه. همگی این آب‌انبارها دوره‌ای تاریخی از زمان ایلخانان تا قاجاریه را دربرمی‌گیرند و از این دید بسیار درخور توجه هستند. چه‌بسا از همین دوره‌ی تاریخی بتوان سِیر و چگونگی ساخت آب‌انبارها و دگرگونی‌های مهرازی (:معماری) آن‌ها را بررسی کرد و شناخت.
آب‌انبارها سطح‌های چندگانه‌ای دارند؛ یا مربعی هستند، یا مستطیلی و یا دایره‌ای. دیواری هم که مخزن و پایاب را جدا می‌ساخت، فضایی را شکل می‌داد که به آن پاشیر می‌گفتند. فضای بیرونی آب‌انبار نیز با پلکانی که پُرشمار بودند راه به درون سازه می‌بُرد. درون مخزن آب‌انبار چاله‌ای ساخته می‌شد که ته‌نشین‌های آب در آن جمع می‌شد. این املاح را هر چند وقت یکبار پاکیزه می‌کردند. مخزن آب انبار را از آب‌های سطحی زمستان و بهار آکنده می‌کردند و تابستان‌ها که آب کمتر بود، از آن بهره می‌بردند. به‌کارگیری ساروج در دیواره‌ی آب‌انبارها نیز ذخیره‌ی آب آشامیدنی و نیالوده‌شدن آن را ممکن می‌ساخت. این نیز روشی مناسب برای انباشت (:ذخیره) آب بود. بلندای آب‌انبارها را تا دو متر می‌ساختند و در چینش آجرها و ملاتی که آن‌ها را نگه می‌داشت، دقت بسیار می‌کردند. همه‌ی این‌ها نشان از اهمیت آب‌انبار در زندگی مردم، در روزگاران پیشین داشت. اهمیتی که هنوز هم با وجود فن‌آوری‌های نوین، از دست نرفته است و در بسیاری از روستاها و شهرهای کویری ایران کاربرد خود را از دست نداده است.
*یاری‌نامه: ویکی‌پدیا؛ تارنمای اسرارنامه و کجارو.
