نایینیها به آبانبار «اُمبار» میگویند. این سازهها در نزد مردم آن دیار ارزش بسیار دارد، از آنرو که رهایی از آب شور کویر و دسترسی به آب گوارا در تابستان نایین، تنها با آبانبارها شدنی بوده است. در این شهر، آبانبارهای بزرگ و کوچکی میتوان یافت که بیمانند به هم نیستند؛ آبانبارهایی که از کاریزها پُر و آکنده میشدند. یکی از شناخته شدهترین آنها «آب انبار معصومخانی» است؛ سازهای که باید بهتر شناخت.
آبانبار معصومخانی در محلهی چهلدختران، در کنار دروازهای به همان نام، ساخته شده است. آگاهیهای به دست آمده نشان از آن دارد که ساخت این سازه را در سال 1322 خورشیدی به پایان رساندهاند، اما این که در چه زمانی پیافکنده شده است؟ از گسترهی دانستهها دربارهی این سازه، بیرون است! هرچه هست در نزد نایینیها آبانباری نامدار است. سازندهی آن هم مرد نیکوکاری به نام محمدعلی خانی معصومی نام بُرده شده است. به همین سبب است که آن را آبانبار معصومخانی برنام دادهاند.
این سازه مخزنی استوانهای دارد که 64 پله از سطح زمین تا رسیدن به آن، راه میبَرد. ژرفای مخزن نیز به 12 متر میرسد و پیداست که حجم آب انباشتهشده در آن بسیار است. درست بر روی مخزن است که گنبدی مخروطی آسمان آبانبار را پوشانده است. این گنبد را با خشت خام قوس دادهاند. گویا در سال 1367 خورشیدی گنبد نخستین آبانبار فروریخته بود و نایینیها گنبد تازهای برای آبانبار شهر خود ساختهاند. گنبد آبانبارها برای آن بود که جلو تابش مستقیم آفتاب و گرمشدن آب انباشتهشده را بگیرد. این کار برای پاکیزه و تازه نگهداشتن آب، بایسته بود. این نیز گفتنی است که آبانبار معصومخانی اثری تاریخی شناخته شده و در سال 1384 خورشیدی، در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
دربارهی آبانبارهای نایین گفتنیهای دیگری هست. یکی آنکه در محلههای کهن و نو این شهر، 130 آبانبار ساخته شده است. این شمار، درخور توجه است و نشان میدهد چنین سازهای چه نقش مهمی در گذران زندگی نایینیها داشته است. از دید مهرازی نیز آب انبارها را بخشبندی کردهاند. ارزشدارترین آنها را آبانبارهایی دانستهاند که مخزن دایرهای دارند. قطر و ژرفای این دست مخزنها بیشتر است و آب افزونتری را در خود ذخیره میکردند. این را هم نباید ناگفته گذاشت که بسیاری از آبانبارهای نایین در فصل زمستان از سوی ادارهی آبوفاضلاب شهر آبگیری میشوند. پیداست که نایینیها مراقب و نگهدار سازههای آبانباری ارزشمند خود هستند!
از چند آبانبار مهم دیگر نایین، فهرستوار باید نام بُرد:
– «آب انبار سکان» با دیرینگیای 300 ساله. در این سالها به سبب گسترش پیرامون آن، آسیبهایی دیده است و نیاز به باززندهسازی دارد، بهویژه راهپلهی آن؛
– «آب انبار تگو» در همان محلهی چهلدختران که آبانبار معصومخانی هم سایهافکن است. در بافت کهن نایین آبانباری کوچکتر از تگو شناختهشده نیست؛
– «آب انبار نوگاباد» باز سازهای کوچک است، اما دو بادگیر دیدنی دارد. خوشبختانه باززندهسازی نیز شده است؛
– «آب انبار فیض» در محلهی پنجاههی شهر نایین جای گرفته است. در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده است (در سال 1384 خورشیدی). از ویژگیهای یادکردنی آبانبار فیض این است که بادگیر آن کج ساخته شده است! یا شاید هم بر اثر گذشت زمان کج شده باشد. درجهی انحراف آن نزدیک به 30 درجه است. این سازهی خشتوآجری در سالهای پایانی پادشاهی صفویه ساخته شده است؛
– «آب انبار مصلی» در باغ تاریخی مصلای نایین. در همین باغ است که آرامگاه خاندان پیرنیا (از خاندان نامآور دورهی قاجاری) دیده میشود. در گوشهای از باغ آبانباری هست که دو راهپله دارد. این آبانبار در زمان پادشاهی مظفرالدینشاه شکل گرفته است. دو بادگیر نیز دارد.
نایین، شهری کهن با تاریخی 3 هزارساله، میراثدار بخشی از تاریخ ایران است. این شهر بهرهور از آثار دیرینهی بسیاری است. نگاهبانی و میراثداری از آنها، پاسداشت فرهنگ و تاریخ نایین خواهد بود. آبانبارهای کهن این شهر نیز نشانهای از تاریخ ریشهدار نایینیهاست و نیازمند توجه افزونتر.
*یارینامه؛ تارنمای: کجارو؛ شبستان؛ بانیما و ویکیپدیا.
