هنگامی که از دیدنی‌های تاریخی استان یزد یاد می‌کنیم نمی‌توان از کنار «آب‌انبار دروازه مهریز» به سادگی گذر کرد. این سازه، زیبا و تماشایی است و بازمانده از روزگاری دیرینه. آب‌انبار مهریز در مجموعه‌ای جای گرفته که بازار خان و بازار دروازه مهریز از دیگر سازه‌های تاریخی آن هستند.
مهریز شهری بسیار کهن است که پایه‌ریزی آن را از مهرنگار، دختر کسرا انوشیروان ساسانی می‌دانند. آن شهر یادگارها و میراث گران‌بهایی از تاریخ دارد و هر گوشه‌ی آن یادآور گذشته‌ی پُربار و فرهنگی این شهر است. آب‌انبار مهریز نیز از نمونه‌های به یاد آوردنی این شهر تاریخی است.
نشانی سرراست آب‌انبار مهریز در همان بازاری است که از آن یاد کردیم. این بازار در روزگار چیرگی تیموریان بر ایران، در سده‌ی نهم مهی، ساخته شده است. خودِ بازار روبه‌روی مسجد تاریخی بیاق‌خان، در فضایی جای گرفته که یادبودهای تاریخی آن فراوان است. همه‌ی آن کوی (:محله) را هم دارالشفا می‌نامند.
آب‌انبار دروازه‌مهریز ساخته‌شده در زمان پادشاهی صفویان در سده‌ی یازدهم مهی است. گویا در آن زمان آب انبار در بیرون شهر جای داشته و سپس‌تر با گسترش مهریز بخشی از فضاهای درون‌شهری شده است. از سوی دیگر، چنین برداشت کرده‌اند که این آب‌انبار تنها برای انباشت (:ذخیره‌ی) آب نبوده و بخشی از آن جایی برای استراحت و آسودن نیز بوده است و شاید هم فضایی برای مسافران شهر مهریز.
راهروی شیب‌داری که به درون آب‌انبار می‌رسد، 36 پله دارد. روشنایی آن از نورگیری برآورده می‌شود که در سقف آب‌انبار در دید گرفته‌اند. بدون آن نورگیر، تاریکی درون آب‌انبار چاره‌ناپذیر می‌ماند. آب انباشته‌شده نیز از کاریزهای پیرامون آن بود. برخی از این کاریزها همان‌هایی هستند که مهرنگار، دختر انوشیروان، دستور ساخت آن‌ها را داده بود. کاریزها در آن زمان، آرام‌آرام، به آن گستره رونق و آبادانی بیش‌تر بخشیدند و مهریز به شهری بزرگ و آباد تبدیل شد. نخست آن را مهرگرد نامیدند و سپس با دگرگونی آوایی مهرجرد شد و اکنون مهریز نامیده می‌شود.
سازه‌ی یادشده سراسر از آجر ساخته شده است. آرایه‌های آن چندان نیست و به این کار نیز نیازی نبوده است. به همین گونه هم نمای بیرونی آب‌انبار تماشایی و دیدنی است. اما نام‌هایی بر روی نما نگاشته شده است. این سازه‌ی تاریخی را در اردیبهشت‌ماه سال 1382 خورشیدی، در شمار آثار ملی ایران ثبت کرده‌اند.
اما ثبت ملی آب‌انبار دروازه مهریز سبب نشده بود که به حال خود رها نشود! تا سال‌ها این سازه نادیده گرفته می‌شد تا آنکه سرپرستان میراث فرهنگی مهریز بر آن شدند که کاربری گردشگری به آن ببخشند. در زمان نادیده‌گیری‌ها هرچند نمای بیرونی آب انبار چندان آسیب ندیده بود، اما فضای درونی آن ویرانی‌ها دید و نیاز به باززنده‌سازی داشت.
یک نکته‌ی دیگر نیز درخور یادآوری است. خنک کردن آب این آب‌انباری و دیگر آب‌انبارهای تاریخی را بادگیرهایی انجام می‌دادند که بر روی نمای بیرونی سازه ساخته می‌شد. این بادگیرها با این که بخشی از هر آب‌انباری هستند، می‌توانند سازه‌ای جداگانه دانسته شوند. به هر روی، بادگیر از آب‌انبار جدایی‌ناپذیر است. این بادگیرها در اندازه‌های گوناگون، کوچک و بزرگ، ساخته می‌شدند و در هر جای استان یزد نمونه‌های بسیاری از آن‌ها را می‌توان دید.
از دیگر ویژگی‌های آب‌انبارها، اتاق‌ها و تالارهای آن است که از فشار آب کم می‌کرد و در پایداری سازه اثر بسیار داشت. ساخت‌مایه (:مصالح) هم خشت و سنگ و آجر بود؛ ساخت‌مایه‌هایی ساده، اما بادوام که تا به روزگار ما این سازه‌ها را استوار نگاه داشته است.
پیداست آب آنبارها افزون بر کاربری بسیارشان و بایستگی آن‌ها برای رودرویی (:مقابله) با کم‌آبی، سازه‌هایی هستند که شهرها را رنگ‌ورویی گردشگرانه می‌دهند و به‌کار این صنعت پُردرآمد می‌آیند. از این‌رو، باززنده‌سازی و نگه‌داری از آن‌ها بایستگی آشکاری دارد.
*یاری‌نامه، تارنماهای: سفر در ایران؛ توریست‌گاه و سفرمارکت.
