کویر ایران، با همه‌ی سختی‌ها و دشواری‌هایش، جایی برای زندگی‌آفرینی مردمان این سرزمین بوده است. آن‌ها می‌کوشیدند از پهنه‌ی خشک و کم‌آب و حتا بی‌آب کویر راهی به سوی آبادانی و زندگی بیابند. ساخت کاریزها و ساختن آب‌انبارها، دو نمونه از کوشش مردمان کویرنشین ایران برای زندگی در پیرامون آن گستره‌های سوخته و خشک است. در این میان، آب‌انبارها جلوه و نشانه‌ای از کوشش پیوسته و آفرینش‌گری هنری کویرنشینان نیز هست؛ همانند آب‌انبار «قیلوقه» در دلِ کویر نمکِ استان سمنان.
درست است که اکنون آب‌انبارهای کهن سمنان، در سایه‌ی فن‌آوری‌های نو، کاربرد پیشین خود را از دست داده‌اند، اما هنوز هم برای راه‌رو و مسافری که به دل کویر زده است، نشانه‌ای از آبادانی و رسیدن به مایه‌ی زندگی‌بخش ِ آب است. یادگاری نیک از گذشتگان هم هست که باید آن را پاس داشت و در نگاه‌داری‌شان کوشید.
برای رسیدن به آب‌انبار قیلوقه باید از کنار دریاچه نمک گذشت؛ در جایی که 20 کیلومتر آن‌سوتر آن کاروانسرای بهرام پیداست. گنبد تماشایی آب‌انبار قیلوقه از مسافتی دور نیز به‌چشم می‌آید؛ هر چند زمانی که به آن می‌رسند، آبِ اندکی شور کنونی آن، شاید چندان درخور آشامیدن نباشد. این آب‌انبار را در روزگار چیرگی قاجاریه ساخته‌اند تا مسافران و کاروانیان را به‌کار بیاید و آن‌ها را از تشنگی کویر رهایی ببخشد. آب‌انبار قیلوقه سقفی گنبدی دارد و در بنای آن از سنگ بهره بُرده شده است.
دیرینگی قیلوقه سبب شده که این آب‌انبار را در آذرماه 1393 در فهرست آثار ملی ایران جای دهند تا از آن نگاهبانی بیش‌تری شده باشد. اما از عکس‌هایی که از آب‌انبار قیلوقه در دسترس است، به‌گمان نمی‌رسد چندان حال‌وروز خوش و به‌سامانی داشته باشد! این را هم نوشته‌اند که در تابستان‌های باید هوشیارانه به این سازه‌ی نه‌چندان آباد، نزدیک شد؛ چون جایی برای بیتوته و کمین مارهای سَمی و افعی‌هاست! آن‌ها به درون آب‌انبار می‌خزند تا با نوشیدن آب‌های ذخیره‌شده در مخزن آب‌انبار، خود را از گرما و تشنگی کویر رهایی کنند. افزون بر این که سایه‌گاه آب‌انبار جای دلخواهی برای خزندگان است.
آب‌انبار قیلوقه‌ی سمنان در سفرنامه‌های اروپاییانی که از کویر نمک گذشته‌اند، رد و نشان هم دارد. یکی از آن کویرنوردان، اروپایی‌ای به نام «آلفونس گابریل» بوده است. او در کتاب خود «عبور از صحاری ایران» از این آب‌انبار یاد کرده است. گابریل سه بار در دهه‌ی سی و چهل میلادی به ایران سفر کرد و کویرهای سرزمین ما را زیرپا گذاشت و دست به پژوهش‌های کویرشناسی زد. او زاده‌ی جمهوری چک و درگذشته در شهر وین اتریش بود. این سخن را از او بازگو کرده‌اند که: «کویر، کسی را که یکبار گرفتار افسونش شود، دیگر هرگز رها نخواهد کرد»!
آب انبارهای کهن سمنان تنها به قیلوقه خلاصه نمی‌شود و نمونه‌های دیگر و پُرشماری از این سازه‌ها در سراسر این استان کویری دیده می‌شود. مانند:
– آب انبار ناسار: بازمانده از دوره‌ی قاجار. آب‌انباری ژرف است که پله‌ای سنگی آن رو به مخزنی راه می‌بَرد که دایره‌وار است. سقف این آب‌انبار بلند است و سردر بزرگ آن با سنگ‌نگاره‌ای آذین بسته شده است.
– آب انبار سُرخه: در شهر سُرخه آب‌انبار چهارسده‌ای ساخته شده است که آن را بزرگ‌ترین و زیباترین آب‌انبار سمنان می‌دانند. مهرازی آن با سازه‌های کویری سازگاری دارد و بادگیری برای بالای آن دیده می‌شود. پلکان این بنا چهل‌گانه است.
– آب‌انبار کارخانه: ساخت آن در کمتر از یک‌سده پیش، در سال 1310 خورشیدی بوده است.در پیرامون کویر بنا شده و به سبب نزدیکی به کارخانه‌ی ریسندگی سمنان به نام آب انبار کارخانه آوازه پیدا کرده است. سردر آن چشم‌نواز است و نقش‌هایی اسلیمی و گچ‌بری‌هایی دیدنی دارد.
– آب انبار قلی: سازه‌ای کهن است. نشانه‌های تاریخی حکایت از آن دارد که در آغاز سده دهم، در روزگار تیموریان، ساخته شده است. سنگ‌نگاره‌ای نیز در ورودی آن هست و سروده‌هایی درباره‌ی تاریخ ساخت آن بر روی سنگ‌نگاره دیده می‌شود.
– آب‌انبار پاچنار: در نزدیکی دژی (قلعه‌ای) به همین نام. سازه‌ای کوچک است و آرایه‌هایی دارد. گمان می‌رود که این آب‌انبار در روزگار قاجاریه ساخته شده باشد. دارای گنبد و سردر است.
– آب انبار توکلی: سردری آجری و دیدنی دارد و 32 پله برای رسیدن به مخزن آب‌انبار. آرایه‌های آجری و نقش‌های کاشی‌کاری‌شده نیز در این آب‌انباری دیده می‌شود.
افزون بر نمونه‌هایی که برشمرده شد، آب‌انبار کهن دیگری نیز در سمنان هست؛ مانند: آب‌انبار امام‌زاده علوی ساخته‌شده در روزگار پادشاهی فتح‌علی‌شاه قاجار؛ آب‌انبار سِنا دره بنا شده در سال‌های پایانی فرمانروایی قاجاریه؛ آب انبار حکیم‌الهی سازه‌ای از دوره‌ی مشروطیت؛ آب‌انبار تدین بناشده در سال 1310 خورشیدی؛ آب‌انبار گرمسار از دوره‌ی قاجاریه؛ آب‌انبار ده‌نمک از دوره‌ی قاجار و بسیاری آب‌انبارهای دیگر.
*یاری‌نامه، تارنماهای: کویرها و بیابان‌های ایران؛ تسنیم؛ ویکی‌سمنان.
