سرایان از شهرهای آب انباری ایران است و این سازه‌های دیدنی در آن شهر و دیار نیز کم‌وبیش به فراوانی ساخته شده‌اند. تنها بسنده است بدانیم که در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران، شش آب‌انبار سرایان نیز آورده شده است تا نشان دیگری از دیرینگی تاریخی و تمدنی این بخش از سرزمین‌مان باشد. «آب انبار فاضل‌خانی» یکی نیز از سازه‌های کهن این دیار است که بهتر است اندکی باریک‌بینانه‌تر آن را بازشناسیم.
مهرازی (:معماری) سازه‌های آب‌انبار سرایان، در کنار کاربری پُرسود آن‌ها، نکته‌ای است که درخور یادآوری است و گنجینه‌ای ساخته است که باید آن را پاس داشت. هرچند به‌گمان می‌رسد که آب انبارهای سرایان چنان که باید از آسیب‌ها در امان نمانده‌اند.
سرایان شهرستانی در استان خراسان جنوبی است. از بیرجند، مرکز استان، تا سرایان راهی 160 کیلومتری درپیش است. این شهر در پیرامون کویر است و در کنار رشته‌کوهی به نام شتران، بافت کهن و تاریخی‌ای دارد و آثاری که از رنگ‌وروی تاریخی چندسده‌ای برخوردارند. شهر سرایان دیدنی است و تماشاگهی از گردشگری‌ها. آب‌انبار فاضل‌خانی نیز در کنار کاروانسرایی تاریخی و بازار ساخته شده است.
ساخت آب‌انبار یادشده به دوره‌ی صفوی بازمی‌گردد، در سال 1077 مهی و در روزگار پادشاهی شاه‌سلیمان صفوی. بانی آن نیز دانشمندی به نام فاضل تونی بوده است. این سازه، سردری چهاربخشی دارد که دربردارنده‌ی سردر، پلکان، پاشیر و مخزن است. آرایه‌های سردر چندان پُرشمار نیست و پلکان چهل‌گانه‌ی آن رو به مخزنی استوانه‌ای دارد. این مخزن 350 متر مکعب آب انباشته می‌کند.
ساخت‌مایه‌ی (:مصالح) آب‌انبار فاضل‌خانی آجر، ملات گچ و ساروج است و همین ساخت‌مایه سبب شده است که سازه تاکنون سالم بماند. بدان اندازه که آب‌انبار فاضل‌خانی یکی از سالم‌ترین سازه‌های آب‌انباری تاریخی به‌جا مانده در خراسان جنوبی است. همین نیز سبب شده که این آب‌انبار هنوز درخور استفاده باشد و مخزن آن از آب گوارای کاریز شهر پُر و آکنده شود. درخور توجه است که هر سال آیینی برای پُر کردن آب‌انبار فاضل‌خانی برگزار می‌شود که باید بیش‌تر به آن اشاره کرد.
آیین آبگیری آب انبار فاضل‌خانی در فهرست آثار معنوی ایران ثبت شده، هم‌چنان که خودِ آب‌انباری نیز در سیاهه‌ی آثار ملی آمده است. آبگیری آب انبار در روزهای آغاز دی‌ماه انجام می‌شود و میراب‌ها با مراسمی باشکوه این کار را انجام می‌دهند و نه تنها آب‌انبار فاضل‌خانی، بلکه آب انبارهای دیگر سرایان را لبالب از آب می‌کنند. یک نکته دیگر را نیز باید یادآوری کرد. از آب‌انبارهای پُرشمار شهر سرایان می‌توان به عنوان جاذبه‌ای گردشگری بهره بُرد و بر رونق گردشگری سرایان افزود، کاری که در انجام آن شاید کوتاهی شده باشد!
شهرستان سرایان سازه‌های آب‌انباری دیگری نیز دارد. یک نمونه‌ی مهم آن آب انبار آهنگران است که درون بافت تاریخی شهر جای گرفته است. اين سازه، پلكانی دارد که از سردر به پاشير، مخزن و پوشش مخزن راه می‌یابد. سردر ورودی به‌سبب گسترش دادن کوچه، ویران شده و برای جبران بنا پلكان جديد به شکل عمود بر روی پلكان اصلی طراحی شده تا دسترسی به مسير پلكان اصلی و پاشير شدنی باشد. ساخت آن به‌گمان بسیار در دوره‌ی صفویه و باز در زمان پادشاهی شاه‌سلیمان بوده است. گنبدی آجری دارد و در بخش پاشیر آن سنگ‌نبشته‌ای دیده می‌شود.
*یاری‌نامه؛ تارنماهای: سفر در ایران و ایسنا.
