نیمسده، یا شاید هم بیشتر، از فراموشی «آب انبار شیر چهارسوق» گذشته بود که بهناگاه نگاهها به آن برگشت و ارزش تاریخی این سازه شناخته شد و دستی به سر و روی آن کشیدند. در آن نگاهِ دوباره بود که همگان دیدند آبانبار چهارسوق در برابر همهی نادیدگیها و نامهربانیها، هنوز استوار و پابرجا مانده است و پایههای آن سست و لرزان نیست. پس در روزی از روزهای دیماه 1399 خورشیدی آن را بازگشایی کردند و پس از آن در نگاهداریاش کوشیدند.
آب انبار شیر چهارسوق نام دیگری هم دارد و آن را آب انبار اسحاقخان مینامند. سازهی آن در شهر تربت حیدریه، در استان خراسان رضوی بنا شده است و نام آن یادآور چهارراهی به نام شیر چهارسوق است که اکنون، در خیابانکشیهای تازه، از میان رفته است و نشانی از آن پیدا نیست.
در تربت حیدریه آبانباری بزرگتر از چهارسوق دیده نمیشود. درست در جایی هم ساخته شده است که مرکز شهر در روزگارانی دورتر از زمان ما بوده است. ورودی آن روبه بازاری گشوده میشد که جای رفتوآمدها و دادوستدهای بسیار بود و شلوغ و پُرازدحام شناخته میشد. در آن هیاهو، آبانبار چهارسوق به زندگی بیسروصدای خود ادامه میداد؛ تا آنکه آرامآرام با دگرگونشدن شیوههای زندگی، از یادها رفت، یا بهتر بگوییم: نادیدهاش گرفتند!
اشاره کردیم که نام دیگر این سازه، آبانبار اسحاقخان بوده است. اسحاقخان قرایی فرمانروای تربت حیدریه در زمان قاجار بوده است. در سال 1211 مهی، یکسال پیش از کشتهشدن آقامحمدخان قاجار، این آبانباری را ساخت و بخشی از آب کاریز شهر تربت حیدریه را وقف آن کرد. برخی هم نوشتهاند که ساخت آب انبار چهارسوق به فرمان یکی از نوادگان اسحاقخان بوده است. در آن زمان، شهر تربت حیدریه با داشتن مکتبخانهها، گرمابهها، کاروانسراها و بازاری سرپوشیده، رونق و بروبیایی داشت. چهارراه چهارسوق همهی آن سازهها را به هم پیوند میداد.
آب انبار چهارسوق مانند دیگر سازههای آبانباری، از بخشهایی مانند مخزن، پاشیر و بادگیر شکل گرفته است و گسترهای 300 متری را میسازد. سقف سازه را ستونهای پنجگانه بر دوش دارند. پاشیرها که پیوسته به مخزناند، جایی برای برداشت آب است. مردم در کنار پاشیر مینشستند و آب مورد نیاز خود را برمیداشتند. سکوهایی نیز در کنار پاشیر دیده میشد که جایی برای استراحت و به نوبت ماندن مردم برای استفاده از آب مخزن بود. شبکهای برای هواکش و تازهنگهداشتن هوای مخزن در نظر گرفته شده بود تا همه چیز دستبهدست هم بدهد و آبانبار چهارسوق را جایی دلنشین و پُرکاربرد بسازد. شگفت است که چنین سازهی باارزشی تا مدتها از چشم افتاده بود! در ساخت این بنا از آجر و ملات ساروج بهره گرفته شده است و آرایههایی نیز در درون سازه دیده میشود. آبانبار شیر چهارسوق در مهرماه 1381 خورشیدی ثبت ملی شده است.
اشاره کردیم که آبانبار تربت حیدریه از نگاه دور مانده بود و سپستر باززندهسازیهایی در آن انجام گرفت. نکتهی شگفتآور و تاسفبار آن است که تا مدتها خبر از خرابی آن میرسید و این که «تبدیل به زبالهدان شده است»! (گزارش خبرگزاری ایرنا- آبان 1401). «در طول سالیان، اهالی منطقه از راه ورودی بادگیر آب انبار، اقدام به تخلیه زباله و نخاله در درون آن میکردند، اما بعد از رفع تصرف، در قدم نخست عملیات تخلیه زبالهها و نخالهها از داخل آن در دستور کار قرار گرفت» (گزارش ایرنا). حتا تا دیرزمانی آبانبار چهارسوق «توسط برخی تصرف شده بود»، تا آن که میراث فرهنگی تربت حیدریه آن را بازپس گرفت (خبرگزاری رکنا- بهمن 1400) و وعده داد که: «به زودی از آن به عنوان یک مکان گردشگری رونمایی خواهد شد» (گزارش ایرنا).
به هر روی، آبانبار شیر چهارسوق (یا اسحاقخانی) تربت حیدریه از سازهها مهم و تاریخی این شهر است و سالهای سال نقشی باارزش در گذران زندگی مردم آن شهر بازی کرده است. از اینرو، باید توجهی شایسته و درخور به آن داشت.
*یارینامه؛ تارنماهای: خبرگزاری ایرنا؛ خبرگزاری رکنا؛ گردشگری ایران و ویکیپدیا.
