آنچه در «تپه‌شغالی» یافته شده است به هزاره‌هایی برمی‌گردد که انسان پایه‌ریز تمدنی پیشرفته بود. نمونه‌ای از آن زندگی باشکوه را در سیلک کاشان نیز می‌توان یافت. تپه‌شغالی و مردمان تمدن‌ساز آن همپای سیلکی‌هایی بوده‌اند که بنیاد‌های تمدن خود را چنان ساخته بودند که الگویی برای انسان‌های پیشاتاریخی زمان خود بود. از این دید، تپه‌شغالی ارزش‌های بسیارِ باستانی و انسان‌شناختی دارد.
در شهر پیشوا، در شهرستان ورامین، نشانه‌های تمدنیِ تپه‌شغالی در دسترس است. در دامنه‌ی باختری تپه‌های طبیعی پیشوا است که باستان‌شناسان یافته‌های کهن خود را به دست آوردند و به یادمان‌هایی رسیدند که خبر از هزاره‌های گمشده در تاریخ می‌داد. آنجا، در نزدیکی رود جاجرود، مردمانی متمدن در هزاره‌ی چهارم تا هزاره‌ی نخست پیش از میلاد می‌زیستند و شهریگری خود را می‌گسترانیدند.
تپه پیشوا، مجموعه‌ای از تپه‌ماهورهای پراکنده است که از دل آن‌ها (و حتا در لایه‌های بالایی آن) سفال‌های شکسته و آجرهایی هزاره‌ای نمایان شده است. آن دست‌ساخته‌های دیرین در هزاره‌های دوم و یکم پیش از میلاد ساخته شده‌اند. در ژرفای بیش از 350 متری تپه‌شغالی، بر روی خاکی دست‌نخورده، نیز سفال‌هایی زیبا و نقش‌دار یافته شده است. ساخت آن‌ها به‌راستی هنرمندانه است و نشان از تمدن پیشرفته‌ی باشندگان آن دارد.
کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه‌شغالی پیشوای ورامین دیرینگی چندانی ندارد. در نیمه‌ی نخست دهه‌ی شصت خورشیدی بود که نخستین گمانه‌زنی‌ها انجام گرفت و در آغاز سال 1370 خورشیدی کاوش‌های علمی پی گرفته شد و لایه‌های تمدنی و چگونگی استقرار انسان‌های پیش از تاریخ آن بخش بررسی شد. باستان‌شناسان دریافتند که در هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد جایی که اکنون تپه‌شغالی نامیده می‌شود، محلی برای زندگی برخی از بومیان فلات ایران بوده است؛ بومیانی که نام آن‌ها همراه با گمانه‌هایی است، اما توده‌های انبوه خاک، برخی از آثارشان را هزاره‌هاست نگه‌داری کرده است.
ابزارهایی مفرغی و سنگی در تپه‌شغالی به‌دست آمده است. کوزه‌های سفالی با نقش‌ونگارهایی دل‌انگیز و طرح‌هایی پیچیده، از دیگر یافته‌های این پهنه‌ی کهن است. آن نقش‌های پیچیده گواه ذهن آفرینشگر باشندگان پیش از تاریخ تپه‌شغالی است؛ افزون بر این که نشان از استقرارهای پیوسته در این گستره و نیز تداوم تمدنی آن می‌دهد.
دست‌سازهای سفالی باشندگان تپه‌شغالی رنگ‌های گوجه‌ای دارد و شکل‌های هندسی آن در کنار رنگ دل‌پذیرشان آثاری تماشایی ساخته است. آن‌ها برخوردار از هنر و ذوقی بوده‌اند که می‌توانست سازنده‌ی چنان آثار برجسته‌ای باشد. افسوس که آگاهی‌ها درباره‌ی شیوه‌ی گذران آن‌ها آن اندازه نیست که بیش‌تر درباره‌ی هنرش و سازوکار زندگی آن مردمان بدانیم و نشا‌نشان را بیابیم. در آنجا حتا آثاری از هزاره‌ی ششم و پنجم پیش از میلاد نیز یافته شده است. این خود گواه آن است
که زمان استقرار انسان پیش از تاریخ در تپه‌شغالی را باید دورتر نیز بُرد.
بازمانده‌ی کوره‌ای برای سفالگری از دیگر یافته‌ها و نشانه‌های مهم تمدنی در تپه‌شغالی است. آن‌ها را از دید هنری و شیوه‌ی ساخت درخور سنجش با یافته‌های تمدن سیلک می‌دانند. هر چند آثار مفرغی تپه‌شغالی فراوان نیست، اما ابزار سنگی بازمانده از ساکنان آن بیش‌تر است و یافته‌هایی از این نمونه (سنگی) پایداری بیش‌تری داشته‌اند. بر روی آن سفال‌ها نقش‌های گیاهی و حیوانی کم‌شمار نیست. همه‌ی آن‌ها را هم با چرخ سفالگری ساخته‌اند. این نیز نشانه‌ای از تکامل ابزارسازی انسان‌های پیشاتاریخی تپه‌شغالی و تمدن مهم آن‌ها است. سازه‌های آنان نیز چینه‌ای و از خشت خام بوده است؛ خشت‌هایی که قالب‌دار ساخته شده بودند. باستان‌شناسان این‌گونه از مهرازی آجری قالب‌دار را به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد پیوند می‌دهند.
آنچه تاکنون باستان‌شناسان در تپه‌شغالی پیشوا و تمدن آن یافته‌اند در انبارهای میراث‌فرهنگی استان تهران نگه‌داری می‌شود! پرسیدنی است که: آیا ارزش آن یادبودها و نشانه‌های تاریخی آن اندازه نیست که در دیرین‌کده‌ای در برابر دیدگان بازدیدکنندگان دل‌بسته به میراث باستانی سرزمین‌شان قرار بگیرد؟
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری ایسنا؛ تارنمای ورامین‌نامه و ویکی‌پدیا.
با دیگر پهنه‌های باستان‌شناسی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
