اگر جست‌وجو کنیم و بخواهیم بزرگترین نقش‌ونگارهای پیش از تاریخ را در ایران بیابیم، باید راهای سراوان شویم و هزاران نگاره‌ای را ببینیم که انسان‌های دیرینِ ده‌هزار ساله کشیده‌اند؛ نقش‌هایی از انسان‌ها و جانوران که هر کدام نشانی از زندگی و چگونگی گذران آن مردمان دوران پارینه‌سنگی، بر خود دارند. نقش‌های سنگی و صخره‌ای یادشده را به نام «نگاره‌های دره نگاران» می‌شناسیم.
دره نگاران در 70 کیلومتری شهر سراوان در استان سیستان‌وبلوچستان است و با شمال باختری دهستان ناهوک فاصله‌ی چندانی ندارد. در آن‌جا مجموعه‌ای کم‌مانند از نقش‌های چندین‌وچند هزار ساله نمایان است.
بومی‌های سروان آن نقش‌ها را «سنگ پیرگوران» می‌نامند و کشیدن‌شان را به مردمانی نسبت می‌دهند که در زمانی ناپیدا در آن‌جا زندگی می‌کرده‌اند. آن نگاره‌ها را باید نقش‌های سه‌گانه‌ای دانست؛ برخی در دورانی بسیار کهن کشیده شده‌اند، برخی در دوره‌ای میانه و شماری نیز در زمانی نزدیک‌تر به ما. کهن‌ترین نگاره به هزاره‌ی چهارم تا هشتم پیش از میلاد می‌رسد. نقش‌های دوره‌ی میانی از 1500 تا 1000 پیش از میلاد هستند. شاید در زمانی که انسان شکارگر بود، آن نقش‌ها کشیده شده‌اند تا انسان‌های آن روزگاران بخشی از گمان‌ها و خیال‌های خود را و تصویری از زندگی‌شان را بر روی سنگ‌ها و صخره‌های صاف، برای آیندگان به‌جا گذاشته باشند.
برخی از نگاره‌های دره نگاران انسان‌هایی را نشان می‌دهند که یا جامه بر تَن دارند یا برهنه‌اند. انسان‌های نقش‌شده، گاه پیاده کشیده شده‌اند و گاه سوارکار و کمان‌دار و شکارگر. در این میان، نقش جانوران فراوان‌تر است و کم‌وبیش همه‌گونه جانوری را در آن نقش‌ها می‌توان یافت؛ مانند: مار، اسب، گاو کوهان‌دار، شتر دوکوهانه، سگ، گرگ، روباه، پلنگ، بُز کوهی با شاخ‌های بسیار بزرگ و روباه. نبرد میان انسان شکارگر و جانوران نیز از دیگر نقش‌های دره نگاران است. شکل‌هایی از ماه و خورشید هم در میان آن نقش‌های پُرشمار، یافتنی است. نقش‌ها میان 15 تا 20 سانتی‌متری هستند.
دو نقش از نگاره‌های دره، یادکردنی‌تر هستند. یکی نقشی است که به‌گمان می‌رسد زایمان زنی را به تصویر کشیده است و دیگری انسان بال‌داری است که برخی را به این تصور دچار کرده که انسان‌های شکارگر دره نگاران در ده‌هزار سال پیش، انسانی فرازمینی را دیده‌اند و آن را به شکل انسان بال‌دار نقش زده‌اند! سخنی که پایه‌ی علمی ندارد و بیش‌تر خیالی‌ست تا حقیقی. نقش انسان‌بال‌دار در دیگر جاهای ایران (و جهان) نیز نمونه‌هایی دارد. یک نکته‌ی دیگر درباره‌ی آن نگاره‌ها این است که نقش‌های گیاهی دره نگاران اندک است. این نیز نکته‌ی درخور نگرش و پرسش‌برانگیزی است.
فنجان‌نماها نیز در دره نگاران دیده می‌شوند. فنجان‌نما به گودی‌هایی گفته می‌شود که انسان‌های شکارگر با سنگ و استخوان جانوران بر روی سطح صاف سنگ‌ها پدید می‌آوردند و ژرفایی گاه تا 20 سانتی‌متر هم دارند. شاید در فنجان‌نماها مواد خوراکی را نگه‌داری می‌کردند. نقش ابزارهای جنگی، مانند شمشیر و کمان و نیزه نیز در میان نگاره‌های سراوان دیده می‌شود. همه‌ی آن نقش‌ها داستان تکامل انسان را بازگو می‌کنند و گذر او از دوران شکار و رسیدن به دوران پیشرفته‌تر کشاورزی و زندگی مدنی.
کهن‌ترین نقش‌های دره نگاران، تصویرگر زندگی انسان پارینه‌سنگی است. از راه بررسی آن‌هاست که می‌توان به باورهای انسان‌های آن دوران بسیار دور پیش از تاریخ پی بُرد و راهی به شناخت آن‌ها گشود. هرچه هست باید نگارگران پارینه‌سنگیِ دره نگاران را هنرمندانی گمان بُرد که با نقش‌هایی ساده، یادگارهای گران‌بها و زیبایی از خود به‌جا گذاشته‌اند. افسوس که بسیاری از آن نقش‌ها اکنون در حال پاک‌شدن هستند. آن‌جا دیرین‌کده (موزه‌ای) است از تاریخی دور؛ خویشکاری ما به عنوان میراث‌داران آن آثار، نگاهبانی از آن‌هاست و سپردن‌شان به آیندگان!
*یاری‌نامه: تارنمای زاهدانی‌ها (نوشته‌ای از کلثوم بزی)؛ سایت گردشگری ایران؛ ویکی‌پدیا.
با دیگر نگاره‌ها و نوشته‌های سنگی ایران باستان آشنا شوید:
