هزارسال است که بازار تبریز، با راسته‌ها و بخش‌های بسیارش، اقتصاد آن شهر تاریخی را در دست دارد. آنجا بزرگترین بازار سرپوشیده‌ی جهان است و سقف آجری‌اش با جلوه‌ای از مهرازی دل‌انگیز، آوازه‌ای جهانی یافته است. بازار تبریز آکنده از ویژه‌ترین دستبافتهای ایرانی است که خود نشانه‌ی دیگری از هنروزی مردمان این سرزمین است. افزون بر آن، مهرازی بازار و هماهنگی میان بخش‌های سازه‌ای آن، نمایی دل‌انگیز به این بازار بخشیده است.
در امردادماه 1389 خورشیدی بازار تبریز به نام بزرگترین بازار سرپوشیده‌ی جهان، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این بازار گستره‌ای یک کیلومتر مربعی دارد و در پهنه‌ای چهاربخشی (چهار ضلعی) جای گرفته است. چند سوی بازار رو به سازه‌هایی دارند که خود بخش دیگری از تاریخ شهر تبریز را نمایان می‌سازند. خاور بازار به مجموعه کاخ‌های عالی‌قاپو راه دارد، باختر آن به مسجد تاریخی جامع و شمال بازار به رودخانه‌ی مهران‌رود و پُل چوبی آن می‌رسد.
بازار تبریز در گذر تاریخ
تاریخ باریک‌بینانه‌ی بنای بازار تبریز پیدا نیست، اما از سده‌ی چهارم مهی (:قمری) نام آن در سندهای تاریخی آمده است. سپس‌تر، همه‌ی جهانگردانی که راهی تبریز شده‌اند و نوشته‌ای از آنان در دست هست، از این بازار تاریخی شهر یاد کرده‌اند و شُکوه آن را ستوده‌اند. زمانی که در پایان سده‌ی دوازدهم مهی (در روزگار فرمانروایی زندیه) شهر تبریز از زمین‌لرزه‌ای هولناک آسیب بسیار دید، بازار نیز نیاز به بازسازی پیدا کرد و این کار در سال 1193 مهی به‌دست فرمانروای آن زمان تبریز انجام شد. از این‌رو، ساختار کنونی بازار را باید از آنِ دوره‌های زندیه و آغاز قاجاریه دانست. به‌ویژه در زمان قاجار شکوهمندی و اهمیت بسیاری داشت و شاهرگ پیوندهای اقتصادی میان ایران و اروپا دانسته می‌شد. زمانی که عباس‌میرزا نایب‌السلطنه (پسر فتحعلی‌شاه قاجار) در تبریز بود، بازار این شهر بیش از پیش رونق گرفت و جایی برای آمدوشد جهانگردان، بازرگانان و ماموران دولت‌های اروپایی شد که به دیدار ولیعهد ایران -عباس‌میرزا- می‌آمدند و از شهر تبریز و بازار آن دیدن می‌کردند. بیشترین کالاهایی که از اروپا و جاهای دیگر راهی ایران می‌شد نخست به بازار تبریز می‌آوردند و سپس در سراسر ایران پخش می‌کردند. در آن زمان، گویا یک‌چهارم حجم همه‌ی بازرگانی (:تجارت) ایران در بازار تبریز به انجام می‌رسیده است. سپس‌تر در میانه‌ی پادشاهی قاجار، تهران که پایتخت این دولت شناخته می‌شد، جای تبریز را در پیوندهای بازرگانی و تجاری گرفت و بازار تبریز اهمیت پیشین خود را تا اندازه‌ای از دست داد. اما خود بازار و مهرازی آن هم‌چنان از دیدنی‌های شهر شناخته می‌شد.
بخش‌بندی‌ها و راسته‌های بازار تبریز
شمار دکان‌ها و مغازه‌های بازار تبریز به 5 هزار و پانصد باب می‌رسد. 40 گونه پیشه در این بازار یافت می‌شود و 35 سرا و 20 راسته و راسته‌بازار و 11 دالان و 9 مدرسه دارد. از همین شمارگان می‌توان به گستردگی این بازار پی بُرد.
شناخته‌شده‌ترین راسته‌های بازار تبریز چنین نام دارند: بازارهای امیر راسته، سراجان، شیشه‌گرخانه، کفاشان، صفی، راسته‌ی قدیم، صادقیه، کلاه‌دوزان، پنبه‌فروشان، دباغ‌خانه و مسگران. تیمچه‌های آن نیز بسیارند؛ مانند: تیمچه‌ی مظفریه که جایی برای فروش دستبافتهای بی‌مانند تبریز است. آوازه‌ی این تیمچه و فرش‌های آن از مرزهای ایران گذشته است و برای همه‌ی علاقه‌مندان فرش در سراسر جهان شناخته شده است. زیباترین و نفیس‌ترین فرش‌های دستبافت جهان را باید در این تیمچه‌ی زیبا دید. دیگری تیمچه‌ی امیر است که جایی برای خرید طلا و جواهرات دانسته می‌شود. شمار مغازه‌های جواهرفروشی این تیمچه بیش از صد عدد است. خودِ تیمچه و مهرازی آن نیز تاریخی است و در دوره‌ی قاجار ساخته شده است و طراحی‌ای هشت‌ضلعی دارد. بزرگترین گنبد آجری بازار تبریز، بر روی این تیمچه جای دارد. سرای امیر دارای حیاط بزرگی است که دکان‌ها دورتادور آن جای گرفته‌اند. در میانه‌ی سرا نیز حوضی سنگی ساخته شده است.
بازار تبریز بافت اصلی و تاریخی و فرهنگی این شهر را شکل می‌دهد. گستردگی (وسعت) بسیار آن نیز چنان است که بازار را می‌توان محله‌ای گمان کرد که در میانه‌ی شهر ساخته شده است. ساختار بازار به شکل خطی است که در دو سوی آن تیمچه‌ها، سراها و دالان‌های جای گرفته‌اند. یکی از سبب‌های شکوفایی این بازار، قرار گرفتن آن در راهی جهانی است که به آن جاده‌ی ابریشم می‌گفتند و از چین آغاز می‌شد و تا اروپا ادامه می‌یافت. تبریز یکی مهم‌ترین شهرهای این جاده‌ی تاریخی بود. از سوی دیگر، شهر تبریز دروازه‌ی ایران رو به اروپا شناخته می‌شد. از این‌رو، در همه‌ی دوره‌های تاریخی، بازار این شهر ارزش و اهمیتی فراوان داشته است و هر بار گسترش بیشتر می‌گرفت؛ چنان که توسعه‌ی بازار به آن‌سوی رودخانه‌ی مهران‌رود نیز کشیده شد. همین ویژگی، سبب پدیدآمدن بخشی در بازار تبریز شد که آن را می‌توان پُل‌بازار نامید. چنین گفته‌اند که پُل‌بازار تبریز یگانه سازه‌ای از این دست است و در سراسر ایران نمونه‌ی دیگری برای آن شناخته‌شده نیست.
از دیگر ویژگی‌های برشمردنی بازار تبریز، سردرهای ورودی آن است که از دید مهرازی اهمیت بسزایی دارند. سرپوشیدگی بازار نیز به آن یکپارچگی ویژه‌ای بخشیده است و بازار را، با وجود بخش‌بندی‌های بسیار، به شکلی یک‌دست درآورده است. این ترکیب، در گونه‌ی خود بی‌مانند است. از دید دیداری (:بصری) نیز شُکوهی نمایان به بازار بخشیده و آن را در اوج زیبایی نقش زده است. به همین سبب است که نمای بازار را یکی از ارزش‌های فراوان این سازه‌ی شکوهمند می‌دانند. هماهنگی میان اجزا و بخش‌های بازار تبریز به اندازه‌ای است که شاید تصور چیزی بیش از آن را دشوار سازد. هرچند خیابان‌سازی‌های دوران ما به آن هماهنگی آسیب زده است.
شهرشناسان و مهرازان، ویژگی‌های برتر و نمونه‌ی بازار تبریز را چنین برمی‌شمارند: رعایت عرصه‌ها، پیوند بخش‌های بازار با هم، آرایش و یکدستی و ترتیب روزنه‌ها، تقارن و توازن سازه، ارزش‌های دیداری (بصری)، فضاسازی‌های هنرمندانه، ترکیب متوازن مهرازی و شهرسازی و نمونه‌های دیگر. از سوی دیگر، کامل‌ترین سازمان اجتماعی را در بازار تبریز می‌توان یافت. کسانی که در گذشته‌ها برای خرید به بازار تبریز می‌رفتند به هر آن‌چه نیازشان بود دسترس داشتند؛ مانند: کاروانسرا، گرمابه، مدرسه، اتاقک، مسجد و نمونه‌های دیگر.
بی‌گمان بازار تاریخی تبریز یکی از عالی‌ترین نمونه‌های فضاهای شهری و سنتی ایران شناخته می‌شود و جایگاهی برجسته و ویژه در میان بازارهای کهن و تاریخی سرزمین ما دارد.
*یاری‌نامه: جُستار «نظم بصری در شهرسازی سنتی ایران (مطالعه‌ی موردی: بازار تبریز)» پژوهش کریم حسین‌زاده‌ی دلیر و لاله آشنا (نشریه‌ی پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی- پاییز 1390- شماره 37)؛ تارنماهای مجله دلتا؛ هومسا و گزارش خبرگزاری ایسنا.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
