در سده‌ی 7 م دست‌نوشته‌ای به زبان ارمنی در عرصه‌ی دانش پدیدار شد که از آن زمان تا کنون همواره در کانون توجه تاریخ‌دانان و جغرافی‌دانان جای دارد. این دست‌نوشته آشخارهاتسویتس (Ashkharhatsooyts) نام دارد و نویسنده‌ی آن آنانیا شیراکاتسی، جغرافی‌نگار و دانشمند برجسته‌ی علوم طبیعی است. آشخارهاتسویتس از دو واژه‌ی ایرانی خَشَتره یا خَشَتر، به چم شهر، کشور، جهان و واژه‌ی ارمنی تسویتس به چم نشان و نمایش ساخته شده و به معنای جهان‌نما است.
در این کتاب از جغرافیای دنیای آن زمان و کشورها و سرزمین‌های شناخته‌شده‌ی آن روزگار آگاهی‌ها‌ی سودمندی یافت می‌شود. شیراکاتسی درباره‌ی قاره‌ی اروپا، شمال آفریقا، آسیای خُرد، قفقاز، میان‌رودان، سوریه، عربستان، ایران، ارمنستان، هند، سیلان، چین و هندوچین و سه دریای بزرگ یونان (مدیترانه)، هیرکانیا (دریای مازندران) و هند (اقیانوس هند) را گزارش می‌دهد. تا نیمه‌های سده‌ی گذشته این کتاب را ازآنِ موسِس خورِناتسی (موسی خورنی) تاریخ‌نگار ارمنی سده‌ی 5 م می‌دانستند، اما پژوهش‌های پسین نشان داد که این نوشته ازآنِ آنانیا شیراکاتسی است و بين سال‌های 591-610 م، در زمان پادشاهی خسرو پرویز ساسانی نگاشته شده است.
بخشی از این کتاب به مرزها و بخش‌بندی‌های جغرافیایی ایران در زمان ساسانیان می‌پردازد. شیراکاتسی ایران را با نام ارمنی پارسکاستان (پارسی: پارسستان) می‌نامد و آن را چهار بخش می‌کند و هر بخش را یک «کوست» می‌نامد. واژه‌ی کوست در اصل به چم سو و سمت بوده است و اکنون نیز در زبان ارمنی در ترکیب با دیگر واژه‌ها به کار می‌رود. نام‌های چهار کوست چنین‌اند: کوست نمروج یا نیمروز (جنوب)، کوست خوربران (باختر)، کوست خراسان (خاور) و کوست کاپکوه (شمال).
در کوست نیمروز نام نوزده استان آمده است. شماری از این استان‌ها اکنون نیز همان نام را دارند، مانند: پارس (فارس)، خوژستان (خوزستان)، اسپهان (اصفهان)، کورمان (کرمان)، ماکاران (مکران)، اسپت (اسپید: در استان کرمان و میان بیابان)، وشت (خاش: در استان بلوچستان، بر سر راه زاهدان به ایرانشهر)، ساگستان (سیستان)، زاپلستان (زابل)، اما با نگاهی به دیگر استان‌ها درمی‌یابیم که مرزهای جنوبی ایران ساسانی فراتر از مرزهای کنونی بوده و دربردارنده‌ی کرانه‌های جنوبی خلیج فارس نیز بوده است. نام این استان‌ها چنین است: هاگار (هجر: مرکز بحرین و سراسر ناحیه‌ی بحرین)، دِر (درین: از جزایر بحرین)، مشماهیک (میش مهیک: جزیرهای است در خلیج فارس میان بحرین و عمان)، مائوزون (مزون: نام پارسی عمان) و دیگر.
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاری‌ست با عنوان «ایرانشهر بر پایه‌‌ی جغرافیای شیراکاتسی» به قلم گارون سارکسیان، که در تازه‌ترین شماره‌ی امرداد چاپ شده است.
متن کامل این گزارش را در رویه‌ی ششم (تاریخ) شماره 474 امرداد بخوانید.
«امرداد» شماره‌ی 474 از دوشنبه، 20 شهریورماه 1402 خورشیدی، در روزنامه‌فروشی‌ها و نمایندگی‌های امرداد در دسترس خوانندگان قرار گرفت.
خوانندگان می‌توانند برای دسترسی به هفته‌نامه‌ی امرداد افزون‌بر نمایندگی‌ها و روزنامه‌فروشی‌ها از راه‌های زیر نیز بهره ببرند.
فروش اینترنتی فایل پی‌دی‌اف شماره‌ی 474 هفته‌نامه امرداد
فروش اینترنتی نسخه‌ی چاپی شماره‌ی 474 امرداد
اشتراک ایمیلی هفته‌نامه‌ی امرداد
