شیراز، در زمان پادشاهی زندیه، در اوج شکوفایی بود و پایتخت آن خاندان فرمانروا شناخته می‌شد. کریم‌خان زند این شهر را دوست داشت و تا پایان زندگی از آن بیرون نرفت. در زیباباسازی بیشتر شیراز نیز کوشش‌های بسیار کرد و یادگاری گران‌بها از مهرازی (:معماری) و هنر والای ایران، به‌یادگار گذاشت. بازار وکیل یک نمونه‌ی درخشان و باشُکوه از هنر دوران زندیه است.
در مرکز شهر شیراز، در بخش خاوری میدانی که شهرداری نام دارد، بازار زیبای وکیل دیده می‌شود. از نام آن می‌توان پی بُرد که از سازه‌های دوره‌ی زندیه است، هرچند برخی این گمان را پیش کشیده‌اند که در همان جایی که بازار وکیل هست، صفویه بازاری ساخته بودند و کریم‌خان زند آن بازار را گسترش داد و به شکل کنونی‌اش درآورد.
تاریخچه‌ی بازار وکیل شیراز
پایتختی شیراز در زمان پادشاهی کریم‌خان زند، برای این شهر آرامش و آبادانی به همراه داشت. سازه‌های بسیاری نیز در همان زمان بنا شد و بر اهمیت و ارزش شیراز بیش از پیش افزوده شد. هر آنچه در آن بازه‌ی زمانیِ پادشاهی کریم‌خان در شیراز ساخته شد، به راستی که از دید مهرازی در خور ستایش بسیار است، اما شاید هیچ‌کدام به پای بازار وکیل نرسد؛ بازاری که برای شکوهمندی و بی‌همتایی آن کوشش بسیار شد.
ساخت بازار وکیل نزدیک به 19 سال زمان بُرد و استادکاران خبره و توانایی دست به دست هم دادند و از این بازار مجموعه‌ای پدید آوردند که شناسای هنر ایران در دوره‌ی زندیه است. بازار از شمالی‌ترین بخش شهر آغاز می‌شد و به دروازه اصفهانِ شهر شیراز می‌رسید. از همان سال بنیان‌گذاری بازار ، بازرگانان ایرانی و بیگانه کالاهای خود را به آنجا سرازیر می‌کردند و به دادوستد آن رونقی جهانی می‌دادند.
با گذر زمان، بازار وکیل شیراز دست‌خوش دگرگونی‌هایی شد. شاید مهم‌ترین آن دست‌کاری و دگرگونی‌ها در سال 1315 خورشیدی روی داد با ساخت خیابان زند، پیوند راسته‌ی شمالی بازار با چهارسوق آن بُریده شد. برای ساخت آن خیابان، راسته‌ی شمالِ تاق و کاروانسرای قوامی و بخشی از کاروانسرایی که روغنی نامیده می‌شد، ویران شد.
ویژگی‌های مهرازی بازار شیراز
شاید مهرازان (:معماران) چیره‌دست زندیه در ساخت بازار شیراز از بازار قیصریه‌ی لار الهام گرفته باشند و شاید هم طرح و سازه‌ی بازار اصفهان را پیش چشم داشته‌اند. اما بازار وکیل از هر دو آن بازارها پهنه‌دارتر است.
بازار وکیل 74 دهانه‌ی تاق‌ضربی با بلندای بیش از 11 متر دارد. از همین اندازه می‌توان دریافت که تاق آن بلندتر از بازارهای همانند، ساخته شده است. سه فضا نیز برای گذر آمدگان و روندگان بازار طراحی شده است و در چهارسوی آن 5 درِ بزرگ ساخته‌اند. در راسته‌ی شمالی- جنوبی بازار، 82 باب مغازه‌ی سکودار در دو سوی آن دیده می‌شود و برای آن که نمناکی زمین آسیبی به مغازه‌ها نزند آن‌ها را در بلندایی یک‌متری از سطح بازار ساخته‌اند. برای استوار‌بخشی به سازه نیز از هیچ کاری فروگذار نشده است، تا آن اندازه که بازار وکیل را یکی از مستحکم‌ترین سازه‌های تاریخی شهر می‌توان دانست. در چهارسوق آن نیز حوضی مرمرین ساخته شده بود که شوربختانه اکنون از میان رفته است.
چهارسوق، بازار وکیل را به دو راسته‌ی هم‌اندازه‌ی شمالی و جنوبی بخش‌بندی می‌کند. راسته‌ی باختری بازار به نام «بازار ترکش‌دوزها» نامبردار است. راسته‌ی خاور نیز «بازار علاقه‌بندان» نام دارد (علاقه‌بند به پیشه‌وری گفته می‌شود که قیطان و نوار ابریشمی می‌بافد). «بازار شمشیرگرها» در راسته‌ی جنوبی بازار وکیل جای دارد. دری که در این بازار ساخته شده است درست روبه‌روی مسجد وکیل است. در گذشته، در بازار وکیل، جایی برای نگه‌داری کالاهای بازرگانان وجود داشت که به آن «کاروانسرای فیل» می‌گفتند و اکنون به‌عنوان انبار از آن بهره بُرده می‌شود.
نمی‌توان از مهرازی بازار وکیل یاد کرد و اشاره‌ای به نورگیرهای طراحی‌شده در این سازه نکرد. آن نورگیرها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که در زمستان سبب روشنایی فضای بازار می‌شوند و در تابستان سبب خُنکی فضا. کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای چهارسوق بازار نیز جلوه‌ای نمایان و باشُکوه از بازار کرمان است.
بازار وکیل بخش‌های پُرشماری دارد؛ مانند: کاروانسرا، تیمچه، گمرک‌خانه، ضرابخانه، انبار و بخش‌های دیگر. کاروانسراهای پنجگانه‌ی آن به نام‌های احمدی، روغنی، قوامی، فیل و گمرک شناخته می‌شوند و در زیبایی (به‌ویژه کاروانسرای احمدی) یگانه‌اند. سه کاروانسرا در بخش خاوری، کاروانسرای قوامی در بخش باختری و کاروانسرای فیل در بخش شمالی بازار جای دارند. کاروانسرا اتاقک‌هایی دارد و حیاطی که حوضی سنگی در میانه‌ی آن ساخته شده است تا از نگاه دیداری (بصری) نیز شاهکاری از ذوق و هنر استادان مهراز ایران باشد.
بازار وکیل شیراز چنان زیبا و دلرباست که گزافه نیست اگر آن را در جهان کم‌مانند بدانیم و همانندی تاریخی برای آن، بیرون از مرزهای سرزمین‌مان، پیدا کنیم. در این بازار پیشه‌وران سراج‌ساز (چراغ‌ساز)، نمدمال، زرگر، خاتم و منبت‌ساز و بسیاری دیگر از پیشه‌های سنتی سرگرم کار و کوشش و دادوستد بودند. در سفرنامه‌های اروپاییان که در زمان زندیه و قاجاریه از بازار وکیل دیدن کرده‌اند، نمونه‌های فراوانی می‌توان یافت که از رونق و شُکوه بازار در آن دوره‌های تاریخی یاد کرده‌اند و از کالاهای فراوان و باارزش آن به نیکی سخن گفته‌اند. پیر لوتی، جهانگرد فرانسوی که در سده‌ی نوزدهم میلادی به ایران سفر کرده بود، در سفرنامه‌اش -«به‌سوی اصفهان»- راسته‌ی سراجان ِ بازار وکیل را زیباترین بخش این بازار دانسته است.
بازار وکیل شیراز در روزگار زندیه با همکاری شمار بسیاری از مهرازان، صنعتگران و استادکاران سرشناس ساخته شد. شکل بازار، چلیپایی و دارای چهار راسته است. پهنای راسته‌های بازار وکیل بیشتر از دیگر بازارهای سنتی و تاریخی ایران است. کف بازار در گذشته با سنگ لوح خاکستری فرش شده بود، اما این کف در گذر زمان از میان رفت.
شاید اشاره به این نکته نیز درخور نگرش است که چند سال پیش اسنادی تجاری بازمانده از صدسال پیش به‌دست آمد که بهای کالاهای بازار وکیل را بر روی آن نوشته بودند. این سند برای پژوهش در تاریخچه‌ی اجتماعی بازار وکیل شیراز درخور اهمیت است.
*یاری‌نامه: جُستار «مقایسه‌ی تطبیقی نظام معماری بازار قیصریه‌ی اصفهان و بازار وکیل شیراز» نوشته‌ی علی‌رضا و محمدرضا مشبکی (فصل‌نامه‌ی طراحی شهری- تابستان 1398- شماره‌ی پیاپی 5)؛ تارنماهای نمناک؛ باشگاه خبرنگاران جوان؛ جزر و مدگشت.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
