از ارزش‌های مهرازی و اقتصادی بازارهای تاریخی و سنتی ایران که بگذریم، باید با اهمیت آن‌ها در گسترش فرهنگ اشاره کرد. مردمانی که به بازارها رفت‌وآمد داشتند، با فرهنگ‌ها و باورهای گوناگون‌شان، به همدلی و آشنایی بیش‌تر با هم، می‌رسیدند و بدین‌گونه امکان بازخوانی فرهنگ‌ها و آیین‌ها و باورها پیش می‌آمد. در کنار آن، بازار زمینه‌ای برای درک و شناخت جامعه (جامعه‌شناسی) نیز بود. بازار همدان که در مرکز شهری با پیشینه‌ی چندهزارساله جای دارد، در گذر تاریخی فرهنگی این شهر، این‌چنین کارکرد و نقشی داشته است.
بازار تاریخی همدان، اکنون و در زمانه‌ی ما نیز افزون بر کارکرد اجتماعی دیرینه‌اش، خواستگاهی (:مقصدی) دل‌خواه برای گردشگری تاریخی است. در این بازار، از خوراک گرفته تا کالاهای گوناگون، ره‌آورد روندگان بازار می‌شود و صنایع دستی‌ای پیش چشم آن‌ها قرار می‌گیرد که در اوج زیبایی و هنروری هستند.
همدان و بازار آن
یک بخش از بازار سنتی همدان، به‌نام کاروانسرای گلشن شناخته می‌شود. این سازه بازمانده از دوره‌ی صفوی است و دیرینه‌ترین بخش بازار است. با این همه، آنچه اکنون به نام بازار دیده می‌شود از سازه‌هایی است که در دوره‌ی قاجار در شهر همدان ساخته شده است و سپس در دوره‌ی پهلوی بخش‌های دیگری به آن افزوده‌اند. در دهه‌ی 1330 خورشیدی بود که شوربختانه دست به کار نسنجیده‌ای زدند و سقف تاقی و قوسی‌شکل بازار را برداشتند. زیان این کار بسیار زود نمایان شد و ناگزیر شدند سقفی چوبی و شیروانی‌دار بر روی بازار بکِشند.
همدان از کهن‌ترین سده‌ها شهری مهم و جایی برای گذر کاروان‌ها و مسافرانی بوده است که باختر و خاور را می‌پیمودند و از شهری به شهر دیگر می‌رفتند و بر سر راهشان زمانی کوتاه یا بلند در همدان می‌گذراندند و بی‌گمان از بازار آن دیدن می‌کردند. گاه کالای خود را به دکان‌داران می‌فروختند و گاه خود خریدار کالای پیشه‌وران همدانی و دست‌ساخت‌های آنان بودند.
در زمانی هم که پیوندهای بازرگانی و سیاسی میان ایران و اروپا فزونی گرفت، بازرگانان و جهانگردان (:سیاحان) و دیپلمات‌ها از بازار همدان و دیگر آثار تاریخی آن دیدن می‌کردند و آن‌هایی که دیدنی‌های خود را در سفرنامه‌ای می‌نوشتند، به توصیف بازار شهر می‌پرداختند و از فزونی کالاها و رونق بسیار آن، یاد می‌کردند.
یکی از آن بازدیدکنندگان از بازار تاریخی همدان، ویلیام جکسون آمریکایی بود. او که ایران را به‌خوبی می‌شناخت، در دهه‌ی نخست سده‌ی بیستم میلادی از کشور ما دیدن کرد و راهی همدان شد و در کتابش: «ایران در گذشته و حال» که به فارسی نیز برگردان شده است، از ایران، در روزگار پادشاهی مظفرالدین‌شاه قاجار، و وضعیت اقتصادی و سیاسی و فرهنگی آن نوشت و بازار همدان را به‌سبب فزونی کالاها و ارزش اقتصادی‌اش، «انبار ایران» نامید! به‌ویژه از چرم‌های مرغوب همدان که در بازار این شهر به‌فراوانی یافت می‌شد، یاد کرد و نیز از کلاه‌پوستی‌هایی که به گمان او: «در هیچ‌جای ایران بهتر از همدان ساخته نمی‌شود». سفرنویس‌های بیگانه‌ی دیگری هم که در گذشته‌های دور به ایران آمده بودند، از بازار همدان یاد کرده‌اند.
ویژگی بازار همدان
نکته‌ی مهم آن است که بازار شهرِ سرد و زمستانی همدان را به‌گونه‌ای ساخته‌اند که فشرده و درهم‌پیوسته باشد تا سازگار با محیط و اقلیم آنجا از کار درآید. هرچند سپس‌تر، در آغاز دهه‌ی نخست 1300 خورشیدی، دست‌کاری‌هایی در بازار انجام شد و خیابان‌های نوینی ساختند و بافت به‌هم فشرده‌ی بازار کم‌وبیش از دست رفت. به‌ویژه آنکه با چنین کاری، شبکه‌ی پیوندی اجزای بازار، آسیب دید. دست‌بُردن‌های در بافت تاریخی بازار بدان سبب بود که در آن دهه می‌کوشیدند از شیوه‌های باخترزمینی در ساخت و پیکربندی شهرهای ایران الگو بگیرند، اما آنچه در این میان آسیب می‌دید کالبد کهن شهرها و اجزای آن (اجزایی مانند بازارهای تاریخی شهر) بود. همین زیان گریبانگیر بازار سنتی همدان نیز شد و گسستگی‌هایی در آن پدید آمد.
در دهه‌ی 30 خورشیدی، با ساخت خیابان اکباتان در شهر همدان و گذر آن از مرکز بازار، آسیبی جبران‌ناپذیر به این بخش تاریخی شهر زده شد و سراهای میرزا باقر، میرزا حسن‌خان و تیمچه‌ی صادری سراسر ویران شد.
به هر روی، این را نیز باید درباره‌ی ویژگی ساختاری بازار همدان گفت که این سازه بیش از 30 راسته دارد و هر راسته‌ای در اختیار پیشه‌وران یک حرفه است. سراهای آن نیز پُرشمار هستند و شاید نامدارترین آن‌ها سرای قلمدانی باشد که در شمال باختری بازار دیده می‌شود و آرایه‌های سردر آن دیدنی است؛ تا بدان اندازه تماشایی که آن را از دید گچبری‌ها همانند کاخ گلستان تهران دانسته‌اند. چون این سرا فُرم و کالبد قلمدان‌های مینیاتوری دارد و از این دید نیز بسیار درخور نگرش است، به سرای قلمدانی آوازه پیدا کرده است. در این سرا، کاغذ و قلم و دوات و ابزار خوشنویسی و هر آنچه با نوشت‌افزار و سندهای بازرگانی پیوند دارد، یافتنی است.
درباره‌ی ارزش مهرازی سراهای بازار همدان این را گفته‌اند که برخی از آن‌ها ارج‌دار و بااهمیت هستند و برخی دیگر ساده و بی‌آرایه ساخته شده‌اند و نمی‌توان چندان ارزش مهرازی‌ای برا‌یشان شناخت. آنچه اکنون از سراهای کهن بازار همدان مانده است، 40 سرا است. سراهایی که راسته‌های زغالی‌ها، بزازها، چاقوسازها، قنادها، صحاف‌خانه، زرگرها و مظفریه نامیده می‌شوند.
از بخش‌های دیگر بازار همدان، کاروانسراهای آن است. کاروانسراهایی مانند شریفیه و گلشن از مهم‌ترین آن‌ها به‌شمار می‌روند. کاروانسرای گلشن حیاط مرکزی دارد و دواشکوبه‌ای است. این سرا جایی برای فروش گلیم و پارچه و دستبافت‌ها است. گرمابه‌ها، نانوایی، دکان‌های بقالی و چایخانه از دیگر بخش‌های بازار شمرده می‌شوند.
وضعیت کنونی بازار همدان
افسوس که بازار دیرینه‌ی همدان که جلوه‌ای از هنر مهرازان و از جاهای دیدنی شهر است، چندین بار دچار آتش‌سوزی شده است. در اردیبهشت‌ماه 1392 خورشیدی گستره‌ی آتش‌سوزی بازار چنان بود که راسته‌های نخودبریزها و خزازی‌ها در شعله‌های آتش سوخت و فروریخت! در میانه‌ی سال‌های 1389 تا 1394 خورشیدی، چهاربار بازار همدان دستخوش آتش‌سوزی شده است (گزارش خبرگزاری ایرنا- امرداد 1394). این رویدادها به‌سبب «نقص در سیستم برق‌رسانی و سیم‌کشی» بوده است.
از میان‌رفتن بخش و پاره‌ای از هر سازه‌ی تاریخی، اندوه‌بار است. از آن بدتر از میان‌رفتن سازه‌هایی است که هنوز در زندگی اجتماعی مردم نقش دارند و کارکردی پیوسته یافته‌اند. بازارهای تاریخی از این دست سازه‌ها هستند که هنوز به حیات اجتماعی خود ادامه می‌دهند. پیداست که باید در نگهداری آن‌ها بسیار بیش‌تر کوشید تا هم بخشی از میراث تاریخی این سرزمین پایدار بماند و هم کاستی‌ای در زندگی اجتماعی مردمان شهر روی ندهد.
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری ایرنا (به‌نقل از روزنامه هگمتانه) در گفت‌وگو با فرهاد فرزانه- کارشناس ارشد معماری، (6 امرداد 1394)؛ تارنماهای بیا همدان و ویستا.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
