علی موسوی، پژوهشگر و استاد دانشگاه باستان‌شناسی، از سخنرانان نشست تخصصی «کوروش هخامنشی از افسانه تا واقعیت»؛ در پرتو اسناد و مدارک باستان‌شناسی، از کالیفرنیابه شیوه‌ی برخط (:آنلاین) با باشندگان سخن گفت. وی عنوان گفتار خود را «کوروش، پاسارگاد و اکتشافات باستان‌شناسی» برگزیده بود.
موسوی در آغاز سخنان خود با اشاره به پاسارگاد گفت: «دشت پاسارگاد در بخش فارس جای دارد. کوروش می‌خواست یک آمیختگی با طبیعت و اقلیم خود پدید بیاورد. پاسارگاد پایتخت او نبود. چون نمی‌دانیم کوروش پایتخت داشته است یا نه؟ پاسارگاد را باید باغ بزرگی دید که در آن ساختمان‌هایی هم هست. همه‌ی محوطه میان دو رود است که به آن “نهر سوبتون” می‌گفتند. دو نقطه‌ی کلیدی این محوطه یکی ارگ شهر است و دیگری در جنوب محوطه، یعنی آرامگاه کوروش. دشت پاسارگاد هزاران سال پیش از هخامنشیان مسکون بوده است. ما آثار درخشانی یافته‌ایم که از هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد بازمانده است. اما وقتی هخامنشیان به پاسارگاد رسیدند، پاسارگاد دیگر ساکنی نداشت و کوروش آنجا را از نو ساخت.»
موسوی در ادامه افزود: «باختر محوطه‌ی پاسارگاد همان باغ معروف پاسارگاد بوده است. پاسارگاد البته شناخته شده بود. در فارس‌نامه‌ی ابن بلخی از سازه‌ی “مادر سلیمان” یاد شده است. جهانگردانی نیز جسته‌گریخته پیش از سده 19 میلادی از پاسارگاد دیدن کرده‌اند. از سده‌ی 19 میلادی است که روشن می‌شود اینجا همان جایی است که در متن‌های یونانی از آن یاد شده و همان آرامگاه کوروش، شاه پارسیان، است. اما کاوش‌های باستانی در پاسارگاد در سال 1307 خورشیدی آغاز شد. این تاریخ مهمی است چون در آن سال هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی، از پاسارگاد دیدن کرده بود و شیفته‌ی آن شده بود. ایشان در پاسارگاد آغاز به کاوش می‌کند. این کار تنها دو- سه هفته زمان بُرد. کاوش‌های او نشان داد که افزون بر آرامگاه کوروش، آثار بسیار هم دیگری هم در آنجا هست. پس از سال‌ها علی سامی در پاسارگاد کاوش انجام می‌دهد و بقایای کاخ‌ها را از زیر خاک بیرون می‌آورد. او بسیاری از آثار پاسارگاد را از نابودی نجات داده است.»
موسوی با پرداختن به کاوش‌های دیگر در دشت پاسارگاد افزود: «دوره‌ی سوم در سال‌های 1340 تا 1343 خورشیدی را یک گروه باستان‌شناسی به سرپرستی سوناخ انگلیسی انجام می‌دهد. او تُل تخت را کاوش می‌کند. برآیند آن کتاب معروف “پاسارگاد” است. در بیست سال گذشته نیز کاوش‌های مهمی در پاسارگاد انجام شده است و هم‌چنین بررسی‌های ژئوفیزیکی. پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی دور چهارم کاوش‌ها را در سال‌های 1395 و 1397 انجام داد و به نتایج مهمی هم رسید.»
به سخن موسوی، باغ پاسارگاد را نخستین‌بار شادروان علی سامی پیدا کرد. سپس آسترناخ کار او را ادامه داد. او دریافت که در پاسارگاد چاه- باغ داریم. این کهن‌ترین باغی است که در کاوش‌های باستان‌شناسی بوده است و الهام‌بخش باغ‌های دیگر ایران بوده است.
این سخنران افزود: «در پاسارگاد دو کاخ و کوشک هست. کاخ ستون‌دار که کاخ اختصاصی کوروش بوده است. ستون‌های آن سنگی است که این از نوآوری‌های روزگار کوروش است. کوروش در 546 پیش از میلاد تصمیم گرفت کاری را که مادها نتوانسته بودند انجام بدهد و آن گسترش پادشاهی به سوی مدیترانه بود. این کار با گرفتن شهر سارد در آسیای صغیر انجام گرفت. کوروش با ورود به سارد دید که بسیاری از بناها با سنگ ساخته شده‌اند. ساختِ با سنگ چندان در ایران مرسوم نبود. مصالح ساختمانی که در آن زمان به‌کار می‌رفت، خشت و آجر بود. آنچه که کوروش انجام می‌دهد استفاده بسیار او از سنگ در معماری ایران است. همین آثار سنگی است که آثار هخامنشی را از دوره‌های دیگر جدا می‌کند. کوروش سنگ‌تراشان و معماران را از یونان به ایران آورد. درست است که فن سنگ‌تراشی هخامنشی یونانی است اما خودِ اثر (در پاسارگاد) بسیار ایرانی است. کوروش دستور داد به شیوه‌ی ایرانی تالار ستون‌دار بسازند. نوع ویژه‌ای تالار ستون‌دار، در دوره‌ی داریوش بزرگ به اوج می‌رسد. از نوآوری‌های دیگر معماری دوره‌ی کوروش، استفاده از بست‌های فلزی است. کوروش در پیکرتراشی (حجاری) نیز هنرمندان بین‌النهرینی و حتا ایلامی را در پاسارگاد به‌کار گرفت. نمونه‌ی آن انسان بال‌دار است. در دیگر آثار پیکرتراشی رد پای استادان ایرانی و بین‌النهرین را می‌یابم.»
موسوی گفت: «از شمار شواهدی که نشان می‌دهد کوروش بنیان‌گذار پاسارگاد بوده، سنگ‌نبشته‌هایی است که نام کوروش را بر خود دارند. کوروش سازه‌های یگانه‌ای در پاسارگاد ساخت، مانند برج مخروبه‌ی رازآمیزی که اکنون به آن زندان سلیمان می‌گویند. کاوش‌های تازه در پشت محوطه پشت سنگی نشان می‌دهد که در آنجا ساختمانی خشتی بوده است و البته ساختمان در همان زمان تخریب شده است. این کشف تازه‌ای بود. وجود آثاری از یک دیوار هم یافتند که شاید در دوره‌ی ساسانی ساخته شده است. در سال‌های اخیر نیز رویدادهای مهمی پیش آمد. سال‌ها پیش سوداگران عتیقه گودالی کنده بودند. آن‌ها جز شماری استخوان چیزی پیدا نکرده بودند. ما متوجه شدیم این استخوان‌ها سوخته‌اند. پس از پاکسازی گودال، آتشدان خشتی مستطیلی‌شکل در آنجا یافته شد. جالب اینکه متوجه شدیم که در همان دوره آتشدان را بسته بودند و با خشت پُر کرده بودند.»
مووسی در پایان سخنانش گفت: «شاخص‌ترین سازه‌ای که در پاسارگاد هست، آرامگاه کوروش است. تاریخ‌نگاران می‌گویند که این آرامگاه در باغی بوده است. درست است که الهام‌گرفته از بناهای آناتولی است اما نمونه‌ی یگانه‌ای است که ظرافتی که در ساخت آن به‌کار گرفته شده بی‌ماننداست و آثار یونانی درخور سنجش با آن نیستند. نشانه‌هایی هست که این بنای سنگی از آن زمان تا امروز مورد احترام بوده است. در سال‌های پس از فروپاشی ساسانیان نام آن دگرگون می‌شود. در ایران این دست بناها را به جمشید و سپس‌تر به سلیمان نبی منسوب می‌کردند. در دوره‌ی اسلامی، این بنا را به شیوه‌ی شگفتی منسوب به مادر سلیمان می‌کنند. در دوره‌ای که مغولان به ایران آمدند، اتابکان تُرک فارس، آرامگاه را تبدیل به مسجد کردند. در داخل آرامگاه نیز محرابی دیده می‌شود. این مسجد را سعدبن‌زنگی، اتابک فارس، فراهم کرده بود.»
نشست تخصصی «کوروش هخامنشی از افسانه تا واقعیت»؛ در پرتو اسناد و مدارک باستان‌شناسی، از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با همکاری موزه‌ی ملی، پسین یکشنبه 7 آبان‌ماه 1402 خورشیدی، با سخنرانی دکتر ژاله آموزگار، دکتر حکمت‌اله ملا صالحی، دکتر شاهرخ رزمجو، دکتر کامیار عبدی، دکتر مهرداد ملک‌زاده، دکتر علی موسوی و دکتر احمدرضا قائم‌مقامی در تالار همایش‌های موزه‌ی ملی ایران برگزار شد.
