در استان خراسان شمالی، سراغی از هنری دستباف را میتوان گرفت که «نواربافی» نام دارد که به دست مردم آن استان، بسیار زیبا و چشمنواز بافته میشود؛ هرچند در دیگر بخشهای ایران نیز (مانند: استان قزوین) نواربافی نیز پیشینه دارد.
نواربافی نام دیگری دارد و به آن «پَنبافی» میگویند. نواربافی را باید در شمار رشتهها و صنایع دستیای دانست که دستباف هستند. هنوز مردمان خراسان شمالی به یاد دارند که تا سه دهه پیش، هنرمندانی سرگرم کار و پیشهی نواربافی بودند، اما آرامآرام این رشتهی هنری از یادها رفت و با همهی کوششهایی که در یکیدو سال گذشته برای زندهسازی (:احیاء) آن شده است، هنوز جایگاه پیشین خود را بازنیافته است. در این میان، رواج آرایههایی که به فراوانی وارد ایران میشود، نواربافی را از رونق انداخته است.
نواربافی بیشترین کار را زمانی میبَرد که چلهکشی آن آغاز و سپس نقشهی نوار بافته میشود. ابزاری که برای چنین کاری استفاده میشود، کارتهای کوچکی است که به شکل مربع یا مثلث ساخته شدهاند.
اشاره کردیم که نواربافی ویژهی مردمان خراسان شمالی است. در گسترهی کلاته در این استان، کُرمانجها (کُردهای خراسان) در صنعت نواربافی چیرهدست و استاد هستند و برای بافتن جامههای بومی، بقچهها، روبالشتی، پُشتی، آذینبندی و نمونههای دیگر، از هنر نواربافی بهره میبرند.
در این هنر دستی، نوارهایی به پهنای گوناگون، بافته میشوند. این کار با کارتهایی که از آن یاد کردیم، انجام میشود، یا قلابهایی که بهجای کارت بهکار گرفته میشوند. جنس نخ نیز در بهتر شدن نوارهای بافتهشده، اهمیت دارد. استادان این رشته، بهتر میدانند که از نخهای ستبر استفاده کنند.
ابزاری که در نواربافی بهکار میرود پیچیده نیست و بیشتر به مهارتهای بافنده و تجربهی او در این رشته از صنایع دستی، بستگی دارد. کارتهایی هم که بهکار میبرند، یا از عاج است یا چرم حیوانات و سفال.
نکتهی مهم آن است که از نواربافی میتوان در صنعت لباس و مُد بهره بُرد و از این دید، این صنعت، کاربرد بسیاری دارد. با این همه، چون در بیشتر نواربافیها از نخ ابریشم بهره برده میشود، بهای تمامشده در این صنعت، بسیار است. استادان نواربافی، گاه تولیدات خود را با نخهای ارزانتر به پایان میرسانند تا همگان توانایی مالی خرید دستباف آنها را داشته باشند. طرح نواربافی هندسی است و نامهایی چون خوشهگندم، چپوراسته، قندچین، جاوجوک، کلهدار، تیمچه و نامهای دیگر دارد.
اشاره کردیم که نواربافی، پَنبافی هم نام دارد. در کلات نادری (از شهرستانهای استان خراسان رضوی) به آن «مداخلهبافی» نیز میگویند. در کلات، برای آرایههای پوشاک، بهویژه حاشیهی شلوارهای بومی و سرآستینها و دور یقه، نواربافی کاربرد بسیار دارد و کلاتنادریها بهفراوانی از این هنر استفاده میکردند.
با آنکه نواربافی صنایع دستی ایران است و کارهای آن بهتمامی با دست انجام میشود، در سال 1350 خورشیدی با ورود ابزارهای ماشینیای که از اروپا آورده شده بود، در ایران نیز نواربافی را با همان ماشینها انجام میدادند، اگرچه کیفیت و زیبایی دستبافها را نداشت. نواربافی با ماشین را ماکویی (نیمهماشینی) مینامیدند.
*یارینامه: تارنماهای بیتوته؛ گزارش روزنامه ایران؛ تارنمای وزارت میراث فرهنگی.
با دیگر صنایع دستی در خطر فراموشی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
