بایستههای زندگی، بهویژه گونهی اقلیم و جغرافیای هر گسترهای، نه تنها بر آیینهای آن پهنه و منطقه اثر دارد، بلکه ساخت صنایع دستی و چگونگی آنها را نیز روشن میسازد. در استان پهناور سیستانوبلوچستان، مانند برخی استانهای دیگر ایران، بهرهجویی از شتر برای بُردنوآوردن بار یا سفرها، از اقلیم گرموخشک آن استان سرچشمه میگیرد. از اینروست که صنعت دستی «رختِ شتر» ویژه سیستانوبلوچستانیهاست و آنها در ساخت این دستساختهای زیبا، چیرهدست هستند.
همانگونه که اشاره کردیم، استفاده از شتر برای جابهجایی بارها و دیگر کارهای روزمره، بخشی جداییناپذیر از زندگی مردم عشایر و روستانشین سیستانوبلوچستان است. ساختن رختِ شتر برای آسودگی این جانور در حَمل بار و نیز جایگیری بیشتر بار بر روی کوهانهای شتر، ایده و روشی است که مردمان سختکوش آن گستره بهکار میگیرند. حتا به رخت شتر، نگاهی آیینی دارند و ساخت آن را سپند میدانند. بگذریم از این که سادگی تهیهی آن و نیز استفادهی فراوان از رخت شتر، این صنعت را گسترشی افزونتر داده و از صنایع دستی پُرکاربرد آن استان ساخته است. کمهزینهبودن تهیهی چنین پوششی نیز خود از دیگر سببهایی است که بافتن رخت شتر را رواج بیشتری داده است. بیسبب نیست که توانایی (:مهارت) تهیه رخت شتر در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
رخت شتر، پوششی بیضیشکل است که بر پشت شتر افکنده میشود. آن را از چوب، پارچه، نی و طناب میسازند. تخته چوبی که از درختان بومی منطقه به دست میآید (درختان توت، گردو و بید)، همهی پیکرهی رخت شتر است. چوبهایی که در ساخت این ابزار استفاده میشود، «باسکی» نام دارد. بدینگونه، ساربانان و شترداران، بهسادگی بار خود را درون رخت شتر میگذارند و آن را بر پشت یا کمر جانور میبندند. اما پارچهی تابداده شدهای را که بانوان سیستانوبلوچستانی، هنرمندانه میبافند، به باسکی پیوند میدهند تا بدینگونه جلو حرکت رخت شتر به طرف گردن شتر، گرفته شود. بانوان آن گستره، پارچهای را که از موی بُز بافته شده است، از کاه یا نی پُر میکنند و با جوالدوز میدوزند. با طنابی هم که رخت شتر بدان بسته میشود و از زیر سینهی شتر گذر داده میشود، این ابزار ساخته شده، استوار نگه داشته میشود تا سفر شتر و بارهایش برای مسافتهای دور و نزدیک، آغاز گردد.
بدینگونه است که این صنعت سادهی دستی، اما پُرکاربرد و بایسته، گذران زندگی و پیشبرد کارها را آسان میسازد و یاریگر مردم برای چیرگی بر سختیهای زندگی میشود. همان ویژگیها، سبب شده است که از دیرزمان، رخت شتر بخشی پیوندخورده با زندگی مردم باشد و اکنون نیز به مانند سدههای دور، گذران زندگی را شدنیتر کند.
فراموش نکنیم که استان سیستانوبلوچستان در فراوانی شمار شتر، جایگاه نخست کشوری را دارد (گزارش خبرگزاری ایرنا، اردیبهشت 1399) و پرورش شتر بخشی مهم از زندگی عشایر و روستانشینان آن گستره از کشورمان است. آبوهوای گرم و خشک آن گستره، زمینه را برای برای پرورش شتر آمادهتر از هرجای دیگر میسازد. از اینرو هر صنعتی که با شترداری و پرورش آن پیوند داشته باشد، برای رونقدادن به این کار بایستگی دارد و باید از سویی مسوولان کشوری پشتیبانی شود. شترهای سیستانوبلوچستان را گاه «ثروت بزرگ در دل کویر» نامیدهاند (گزارش خبرگزاری مهر). این ویژگی به سبب توانایی در پرورش شتر و صنایع همپیوند با شترداری، به آن استان کشور داده شده و برخاسته از شیوهی زندگی روستایی و عشایری آن است.
*یارینامه: خبرگزاریهای ایسنا (گزارش اسفند 1401)؛ ایرنا و مهر.
با دیگر صنایع دستی در خطر فراموشی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
پیشدرآمدی بر صنایع دستی از یادرفتهی ایران
