کنشگرانِ فضای سبز، زبانِ درختان قیطریه

هنوز روزهای آغازین نوروز سپری نشده بود که گمان قطع درختان بوستان قیطریه، در شمال شهر تهران، خبرساز شد. این خبر که سپس‌تر دامنه یافت و از سوی مسوولان شهرداری گفته شد که نادرست است، نگرانی دوستداران فضای سبز شهر تهران را سبب شد؛ به‌ویژه آن‌که درختان قیطریه از شمار کهن‌ترین درختان شهر تهران شناخته می‌شوند. زمین قیطریه نیز به سبب لایه‌های تمدنی دیرینه‌ای که نیاز به کاوش‌های باستان‌شناسی دارند، به‌گونه‌ای است که ساخت‌وساز در آن‌جا، آسیب‌رسان خواهد بود. همه‌ی این‌ها دست به دست هم داد تا خبرهای گوناگون و ناهمسانی درباره‌ی آن ماجرا شنیده شود.
در نخستین واکنش‌ها، خبرگزاری ایرنا در گزارش پنجم فروردین‌ماه، سخنی از مجید غفوری روزبهانی، دبیر شورای ساماندهی، توسعه و گسترش مساجد شهر تهران، بازتاب داد. سخن آن مسوول درباره‌ی ساخت مسجد در پارک قیطریه و قطع درختان برای آن ساخت‌وساز بود. روزبهانی گفته بود: «در فرایند احداث مسجد در بخشی از پارک قیطریه، حتی یک درخت قطع یا جابه‌جا نخواهد شد». روزبهانی ساخت مسجد در بخش شمال خاوری پارک قیطریه را بدان سبب دانسته بود که «قیطریه یکی از محلاتی است که از نظر سرانه‌ی امکان مذهبی از جمله مسجد، با کمبود مواجه بوده و درخواست‌های مکتوب متعددی از سوی اهالی متدین این محله برای احداث مسجد دریافت کرده‌ایم». او همچنین افزوده بود که: «در طرح اولیه‌ی این مسجد، پیش‌بینی جابه‌جایی حدود چهار درخت در نظر گرفته شده بود که با دستور شهردار تهران، قرار شد این طرح مجدد مورد بازنگری قرار گیرد که در طرح جدید هیچ درختی جابه‌جا نخواهد شد» (ایرنا- 5 فروردین‌ماه).
چند روز پس از آن، علی‌رضا زاکانی، شهردار تهران، در پاسخ به پرسش خبرنگاران و ابهام‌هایی که در زمینه‌ی ساخت مسجد و گمان قطع درختان پارک پیش آمده بود، گفت: «حتما در پارک‌ها مسجد می‌سازیم و درختی هم قطع نمی‌شود» (تارنمای روزنامه‌ی فرهیختگان- 8 فروردین‌ماه).
فرهیختگان پس از بازتاب آن سخنان، با بازنشر گزارشی دامنه‌دار که پیش‌تر نیز تهیه شده بود (با عنوان «خط قرمز دور درختان پارک قیطریه»)، با اشاره به اینکه «هر چندوقت یک‌بار، خبری از قطع یا هرس نابه‌جای درختان در نقاط مختلف تهران شنیده می‌شود»، به نمونه‌های دیگری اشاره کرده بود که به قطع درختان در شهر تهران انجامیده بود؛ همانند آنچه بر سر درختان کاخ سعدآباد آمده بود، یا جابه‌جایی درختان پادگان جی، یا «محو» و «ناپدیدشدن» درختان پادگان 06 ارتش. سپس به استناد گزارش میدانی خبرنگار خود، نوشته بود: «طبق مشاهدات “فرهیختگان”، منطقه‌ی مذکور برای ساخت مسجد حصارکشی شده است. همچنین درختانی که درون حصار قرار دارند، به شکل غیراصولی هرس شده‌اند و دور تعدادی از درختان، با اسپری قرمزرنگ خط کشیده شده است. تا زمان نگاشتن این مطلب (اسفندماه 1402) نیز هیچ‌گونه فعالیت عمرانی در منطقه مذکور انجام نشده بود و محل ساخت مسجد تنها با حصار، از قسمت‌های دیگر پارک جدا شده است. با وجود اخبار مبهمی که درباره قطع درختان قیطریه در فضای مجازی منتشر شده است اما شهرداری تهران همچنان هیچ‌گونه شفاف‌سازی با موضوع ساخت‌وساز در پارک قیطریه انجام نداده است و آخرین واکنش منتشرشده در این رابطه متعلق به یکی از اعضای شورای شهر تهران است» (تارنمای روزنامه‌ی فرهیختگان- 8 فروردین‌ماه). بازنشر گزارش اسفندماه فرهیختگان در زمانی بود که هنوز گمان قطع درختان پارک قیطریه دامنه نگرفته بود.

قطع درختان، پایمال‌کردن حقوق مردم است
در همان گزارش، به نقل از یکی از کنشگران محیط‌زیست –مسعود امیرزاده- گفته شده بود: «فضای سبز شهری از لحاظ حقوقی، تعریفی که دارد این است که یک فضای عمومی است و متعلق به شهروندان به‌صورت عام است و شهرداری برای تملک در آن فضا حقی ندارند بلکه حق آنها انتفاع از آن فضاست… اکنون اما شهرداری متاسفانه دچار این توهم شده است که این فضاها ملک خودش است و می‌تواند با تجاوزات چه براساس تغییر کاربری و چه براساس همین مداخلات زیرکانه مانند جابه‌جایی درختان یا هرس سنگین درختان، این فضاها را خالی کند تا عرصه‌ی آن را برای مسایل تجاری و بهره‌برداری‌های دیگر مورد استفاده قرار گیرد».
این کنشگر محیطزیستی دست‌درازی به فضای سبز را «مصداق تضییع حقوق عمومی» برشمرده و گفته بود: «شهرداری‌ها طبق مواد24، 25 و 26 قانون مدنی مصوب 1314 نه حق اخذ سند برای این عرصه‌ها را دارند و نه حق تملک آنها به‌صورت یک تملک دستگاهی و استفاده دیگر. هرگونه تعرض توسط شهرداری‌ها به فضای سبز، میادین، خیابان‌ها و معابر عمومی تضییع حقوق عمومی است و مستوجب پیگیری است. بنابراین شهرداری‌ها اجازه‌ی چنین کاری ندارند. پارک قیطریه یک نمونه آن است. متاسفانه شهرداری جدید تهران، رویه‌ی شهردار اسبق را اجرا می‌کند… شهرداری حق ندارد فضای سبز شهری را کم کند. موارد متعددی وجود دارد که شهرداری‌ها به‌طور عمده یا قسمتی، پارک را تغییر کاربری می‌دهند».
فرهیختگان در پایان گزارش خود نوشته است: «سرنوشت قسمت محصورشده‌ی پارک قیطریه البته تا به اینجای کار هم‌چنان مبهم است و شهرداری تهران هنوز شفاف نکرده است که قرار است چه اتفاقی برای آن 15 اصله درخت بیفتد. هرچند شورای شهر در رابطه با صحت داشتن یا نداشتن موضوع، موضع خود را اتخاذ کرده است اما همچنان این پرسش‌ها برای شهروندان تهرانی باقی است که درنهایت قرار است در منطقه‌ی محصورشده‌ی پارک قیطریه ساخت‌وساز صورت بگیرد یا نه و سرنوشت درختان موجود در منطقه حصارکشی‌شده چه خواهد بود؟» البته سپس‌تر روشن شد که شهرداری منطقه یک (ناحیه 7)، قصد ساخت مسجد در بخش شمالی پارک قیطریه را دارد.

درختی قطع و جابه‌جا نخواهد شد
سخن‌های درست‌ونادرست درباره‌ی پارک قیطریه و گمان قطع درختان چنان شد که علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری، به آن سخنان واکنش نشان داد و گفت: «پارک قیطریه هم مثل دیگر پارک‌های فرامنطقه‌ای، نیاز به توسعه‌ی فضای فرهنگی دارد و درخواست احداث مسجد در آن شده است، اما این به معنی قطع درختان آن نیست و مانند دیگر پارک‌ها برای ساخت و ساز درون فضای پارک به‌هیچ‌وجه هیچ درختی قطع نمی‌شود» (شبکه‌ی شرق- گزارش 13 فروردین؛ و نیز گزارش خبرگزاری مهر). او افزوده بود: «در طرح اولیه، قرار به جابه‌جایی چهار اصله درخت بود که پس از بازدید علیرضا زاکانی، شهردار تهران و دستور اکید او بر عدم جابه‌جایی این درختان، نقشه‌ی ساخت مسجد تغییر کرد. در نقشه‌ی جدید، هیچ درختی حتی جابه‌جا هم نخواهد شد».
پیشتر گفته شده بود که درختانی که خبر قطع آن‌ها دهان‌به‌دهان گشته است، «نهال» هستند و نه «درختان کهنسال» پارک قیطریه. در این‌باره «شبکه‌ی شرق» دست به محاسبه‌ای زده بود و نوشته بود: «برخی مردم درخت‌های پارک قیطریه را متر کرده‌اند تا ببینند درختانی که علیرضا زاکانی شهردار تهران از آن‌ها به عنوان نهال یاد می‌کند، چند سال دارند. قطر این درخت، ۲۸۸ سانتی‌متر محیط دایره، تقسیم بر ۳/۱۴ (عدد پی) ۹۱/۷ قطر به دست می‌آید. قطر تقسیم بر دو شعاع یا همان (عمر) درخت محاسبه می‌شود. این درخت کهنسال حساب می‌شود و طبق قوانین خود شهرداری، به هیچ عنوان قابل بریدن یا جابه‌جایی نیست».
درختانی دیرینه‌سالی که در پارک قیطریه روییده‌اند، از گونه‌ی اقاقیا، بلوط، صنوبر، چنار، داغداغان، افرا، سرو، مجنون و درختچه‌هایی مانند زرشک، زالزالک، بوداغ، نرگس درختی و نمونه‌های دیگر هستند و سرمایه‌ای گران‌بها برای فضای سبز منطقه‌ی قیطریه شناخته می‌شوند.

گستره‌ی باستانی قیطریه
در این میان، پرسش دیگری که پیش کشیده شد آن بود که حصارکشی در پارک قیطریه و ساخت سازه، آیا آسیبی به محوطه‌ی باستانی پارک قیطریه خواهد زد؟ می‌دانیم که گستره‌ی قیطریه نهفت‌گاه آثاری تمدنی بسیار دیرینه‌ (عصر آهن) است که هنوز به‌تمامی کاوش نشده‌اند و تنها کاوش کارآمد در آن، به دهه‌ی چهل خورشیدی بازمی‌گردد (به دستیاری سیف‌الله کامبخش، باستان‌شناس).
به هر روی، معاون میراث فرهنگی استان تهران، در ‌پاسخ به چنان نگرانی‌هایی گفته است: «فضایی که قصد داشتند در آنجا مسجد بسازند، حصار داشت. ما به شهرداری نامه زدیم که قبل از انجام هر کاری، باید کارشناس میراث فرهنگی این اداره کل در آنجا مستقر باشد. ما نیروهای یگان حفاظت از آثار را به محل پارک فرستادیم و آنها گزارش دادند که این حصارها برداشته شده و هیچ اقدامی، اعم از گودبرداری با فعالیت دیگری در آن محدوده انجام نشده است. قیطریه، محوطه باستانی مهمی است و مرحوم کامبخش‌فرد، وقتی آنجا را کاوش کرد، گفت که توانسته است ۳۵۰ گور کشف کند و هنوز آثار زیادی آنجا هستند که باید کاوش شوند».
سرانجام ِ چنان گفت‌وشنودهایی را باید در سخن عبدالمطهر محمدخانی، سخنگوی شهرداری تهران، جُست. او در واکنش به ساخت سازه در بوستان قیطریه گفته است: «چند روزی است موضوع ساخت مسجد در پارک قیطریه به سوژه برخی از فعالان شبکه‌های اجتماعی تبدیل شده و گاهی ادعاهای عجیب‌وغریبی در این‌باره مطرح می‌شود. برای شفافیت و آگاهی افکار عمومی چند نکته را عرض می‌کنم:… پارک قیطریه ١٢٢ هزار متر مربع است و مساحت در نظر گرفته شده برای مسجد حدود ٨٢٠ متر مربع یعنی چیزی کمتر از ٧ دهم درصد از کل پارک را شامل می‌شود. فضای درنظر گرفته شده در کنج شمال شرقی پارک در آستانه خیابان و در کم‌تراکم‌ترین بخش پارک به لحاظ فضای سبز واقع شده است… بعد از طرح برخی ابهامات در رسانه‌ها، شهردار تهران… پس از بررسی دقیق و مشورت با کارشناسان دستور بازطراحی نقشه مسجد را به نحوی که هیچ کدام از درخت‌های کهن‌سال در محل احداث مسجد واقع نشود، داد… در طرح اولیه ۴ درخت کهنسال در طراحی بخش اصلی مسجد قرار می‌گرفت که با تاکید شهردار و با تغییر نقشه ساخت، این چهار درخت ارزشمند در حیاط روباز روبروی مسجد و در دسترس عموم قرار خواهد گرفت. در ضمن هیچ کاربری تجاری و فروشگاه و مغازه و غیره، برای طرح مسجد درنظر گرفته نشده و نخواهد شد» (خبرگزاری ایسنا- 10 فروردین‌ماه).

کارزار فضای مجازی
تارنمای «جهان صنعت» درباره‌ی کارزار فضای مجازی در واکنش به ساخت سازه در پارک قیطریه نوشته است: «در ادامه واکنش‌ها به ساخت مسجد در پارک قیطریه، کارزاری اینترنتی برای جلوگیری از تخریب این پارک آغاز شد. این کارزار خطاب به رییس قوه قضاییه، رییس دیوان عدالت اداری و رییس‌جمهور است…. در متن آن آمده است: “تهران شهری پرجمعیت و با تراکم بالا می‌باشد و دچار کمبود بوستان و فضایی سبز است؛ لذا در سال‌های اخیر شهرداری نه تنها عمل موثری در این راستا ننموده، بلکه به طور گسترده اقدام به قلع و قمع درختان در نقاط مختلف تهران از جمله بوستان زعفرانیه، باغ گیاه‌شناسی ملی، پارک چیتگر، کاخ سعدآباد و هم‌اکنون نیز قصد تخریب پارک تاریخی قیطریه با وجود درختان کهنسال را دارد. لذا با وجود آلودگی شدید هوای تهران و نیاز این شهر به وجود درختان، این کار عواقب جبران‌ناپذیری دارد؛ کما اینکه شهروندان پایتخت از افسردگی رنج می‌برند و وجود ساختمان‌های بی‌قواره، ازدحام و کمبود فضای سبز شهری از علل بسیاری از بیماری‌های روانی می‌باشد. لذا ما شهروندان تهران خواستار جلوگیری از تخریب پارک قیطریه می‌باشیم”».
تارنمای جهان صنعت در ادامه نوشته است: «ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران نیز با اشاره به اینکه ساخت این مسجد وقفی در پارک قیطریه خلاف قانون است به «جهان‌ صنعت» گفت:.. انتخاب فضای بوستان برای ساخت مسجد، خلاف قانون و مصوبات شورای شهر است و ساخت‌و‌ساز در بوستان‌ها به جز خدمات ضروری مثل سرویس بهداشتی و نمازخانه ممنوع است. او همچنین به این نکته اشاره کرد که بوستان‌ها پهنه «جی» محسوب می‌شوند و تغییر کاربری پهنه‌ها هم بدون مصوبه مراجع قانونی ممنوع است. این در حالی است که دو مسجد بزرگ دیگر در فاصله ۳۰۰ تا ۵۰۰ متری این مکان، برای ادای فریضه نماز وجود دارد. بنابراین ساخت مسجد در پارک قیطریه الزامی ندارد. ۱۵ درخت ارزشمند قدیمی با قطر چندده‌ سانتیمتری در محوطه حصارکشی‌شده وجود دارد که امکان جابه‌جایی آن‌ها حتی در فصل مناسب هم نیست. علاوه بر آن، از ده‌ها اصله درخت و گونه‌های گیاهی نیز باید محافظت شود. بنده در جلسات شورای شهر تهران مجددا تذکر می‌دهم». (تارنمای جهان صنعت-  شناسه‌ی خبر : 446975).
روشن است که سخنان مسوولان شهرداری را باید در کنار نگرانی‌های کنشگران محیط‌زیست قرار داد و پرسش‌های باستان‌شناسان را درباره‌ی محوطه‌ی تاریخی پارک قیطریه بررسی کرد تا به برآیند درستی از آنچه در روزهای گذشته درباره‌ی آن منطقه از شهرداری تهران (منطقه‌ی قیطریه) رُخ داده است، رسید.