امروز دی به‌مهر ایزد از ماه سپنتاآرمیتی سال 3757 زرتشتی، آدینه نهم اسفندماه 1398خورشیدی، 28 فوریه 2020 میلادی
چنین روزی، 28 فوریه 1881 میلادی نیروهای روسیه شهر تاریخی مرو را تصرف و ضمیمه قلمرو آن كشور كردند.
مَرو از شهرهای باستانی ایرانیان بود که ویرانه‌های آن امروزه در انتهای جنوبی بیابان قره قوم و به فاصلهٔ نود مایلی شمال شرقی سرخس واقع است و ناحیه اطراف آن از رود مرغاب (مرورود) سیرآب می‌شود. شهر امروزی ماری که مرکز استان مرو در ترکمنستان است در ۳۰ کیلومتری مرو باستان ساخته شده است.
به ساکنان مرو در فارسی مَروَزی گفته می‌شود به معنی «زیَنده در مرو». مردم نواحی شرقی خراسان مرو را به نام مور «Mowr» و باشندگان آن را موری (بر وزن دوری به معنی بشقاب) می‌گویند.
«مرو» بارها حاكم‌نشین خراسان بزرگ، از شهرهای باستانی ایران و مهد فرهنگ ایرانی و زبان و ادبیات فارسی بود و سامانیان بزرگترین كتابخانه عمومی را كه الگوی كتابخانه‌های امروز جهان شده است در آنجا بنیاد كرده بودند. كتابخانه مرو بزرگترین كانون پژوهشی قرون وسطا و نیز مركز تالیف و ترجمه و تكثیر كتاب به زبان فارسی بود. روس‌ها پیش از این بخارا و خیوه را تصرف كرده بودند. دولت وقت تهران دو واحد نظامی برای دفاع از مرو به فرماندهی دو شاهزاده قاجار روانه ساخته بود كه بین راه در نزدیکی قوچان، میان این دو شاهزاده اختلاف شخصی بروز كرد و به علت رنجش یكی از آنان از دیگری و بازگشت، ماموریت به اجرا در نیامد!.
استالین هنگام مرزبندی مجدد و ایجاد جمهوری در منطقه فرارود برحسب ملیت و زبان محلی، مرو و بخارا را به تاجیكستان پارسی زبان نداد كه مبادا روزگاری با ایران و افغانستان، باردیگر امپراتوری ایران را تشكیل دهند.
تهران نه تنها اعتراضی به این تقسیم بندی استالین نکرد بلکه در صدد برنیامده است تا تلفظ عامیانه «عشق آباد» را اصلاح كند و دست كم از روزنامه‌ها بخواهد تا آن را با رسم الخط درست «اشک آباد» بنویسند كه بنای آن مربوط به دوران اشكانیان و زمان پادشاه اشک یکم است. برگرفته از تارنمای روزنامک، نوشیروان کیهانی‌زاده
روز دی است خیز و بیار ای نگار مِی
ای ترک، مِی بیار که ترکی گرفت دی
روز پانزدهم از هر ماه در گاهشمار زرتشتی دی به‌مهر نام گرفته است. سه روز در هر ماه زرتشتی با پیشوند «دی» همراه است. روزهای هشتم ، پانزدهم و بیست‌وسوم ماه زرتشتی که برای پرهیز از اشتباه با پسوند نام روز پس از خودش شناخته می‌شوند؛ برای نمونه فردای روز دی‌به‌مهر روز مهر است.
«دی» اوستایی «دَثوش» به چم پروردگار و دادار است. روزهای دی در هر ماه روزهای نیایش همگانی، به آتشکده رفتن و آسایش و دست از کار کشیدن زرتشتیان است (روز استراحت) .
سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش
روز دی است خیز و بیار ای نگار مِی
ای ترک، مِی بیار که ترکی گرفت دی
می ده برطل و جام که در بزم خسروی
بنشست شاه شاد ملک ارسلان به مِی
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
سر شوی و موی و ناخن پیرای
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار
به (دی‌بآذر) اندر سر و تن بشوی
به پیرای ناخن ، بیارای موی
یاد روز نهم اسفندماه:
- سلطان احمد شاه قاجار نهم اسفند 1308 (28 فوريه 1930) درست 4 سال و 4 ماه پس از خلع قاجاريه از سلطنت ايران در 32 سالگی در پاريس و در تبعيد درگذشت.
- پل بزرگ خرمشهر آماده بهره‌برداري شد. (1338 خورشیدی)
- فرستنده تلويزيون آبادان آغاز به‌کار کرد. (1338 خورشیدی)
