مرمت سنگ‌نگاره‌ی هُرمزد دوم در نقش رستم

خبرنگار امرداد: سیاوُش آریا
1399-03-04
15:33

بازآرایی سنگ‌نگاره‌ی ساسانی منسوب به هُرمزد دوم در محوطه‌ی باستانی نقش رستم، که از یک ماه پیش از سوی کارشناسان پایگاه میراث‌فرهنگی نقش رستم آغاز شده، روبه پایان است.
به گزارش اَمرداد، مجموعه‌ی باستانی بی‌همتا و بسیار ارزشمند نامدار به نقش رستم در شهر مَرودشت در برگیرنده‌ی یادگارهای سه دوره‌ی باستانی ایلامی، هخامنشی و ساسانی است که از دید پژوهش‌های باستان‌شناختی و تاریخی دارای ارزش فراوانی بوده و همه‌ی کارشناسان و پژوهندگان باختری (:غربی) و ایرانی، این مجموعه را یکی از یگانه‌ترین یادمان‌های ملی و فرهنگی کشور می‌دانند.
در محوطه‌ی باستانی نامدار به نقش رستم، سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نبشته‌های ارزشمندی از دوره‌ی ساسانی در دامان کوه تراشیده شده که از دید پژوهش‌های باستان‌شناختی، تاریخی، زبان‌شناسی و شناخت تاریخ اجتماعی و آیین و باورهای آن دوره، نزد کارشناسان دارای اهمیت بسیار فراوانی است و با شناخت و واکاوی هر بخش، با رازورمزهای نهفته در دل تاریخ بیشتر آشنا خواهیم شد.
به‌تازگی و در یکی دو ماه گذشته بازآرایی (:مرمت) و بِهسازی نگارکَند (:نقش برجسته) منسوب به هُرمزد دوم ساسانی در زیر آرامگاه اَردشیر یکم هخامنشی از سوی کارشناسان مرمت مجموعه‌ی نامدار به نقش رستم آغاز شده و تا چند روز آینده به پایان رسیده و داربست‌ها نیز، برچیده خواهد شد. از همین‌روی، نگارنده به محوطه‌ی باستانی نقش رستم رفته و از نزدیک رَوند کار بازآرایی‌ها را دیده و در گزارش پیش‌رو و در گفت‌وگو با مدیر داخلی پایگاه میراث فرهنگی نقش رستم از کارهای انجام شده بر روی این نگارکَند ساسانی آگاهی یافته که در زیر می‌خوانید :
مدیر داخلی پایگاه میراث‌فرهنگی نقش رستم درباره‌ی مجموعه‌ی نقش رستم گفت: « مجموعه‌ی تاریخی نقش رستم دارای یادگارهایی از دوره‌ی ایلامیان، هخامنشیان، ساسانیان و دوره‌ی اسلامی است که حفاظت و نگهداری و پاسداری از این یادمان‌های بی‌همتا از خویشکاری‌های (:وظایف) ما است. در این محوطه به گونه‌ی دوره‌ای پایش و نظارت (مانیتورینگ) بر روی آثار مجموعه انجام خواهد شد. در پایش زمستان سال گذشته، وضعیت نگارکَند منسوب به هُرمزد دوم بررسی شد و نشان می‌داد که نیاز به بازآرایی و بِهسازی فوری دارد. از همین‌روی، ما کارگاه مرمتی را برای این سنگ‌نگاره راه‌اندازی کردیم».
فرسودگی سنگ‌نگاره‌ی هُرمزد دوم به‌سبب رطوبت‌ها
مصطفا رَخشنده‌خو در دنباله‌ی سخنانش درباره‌ی آسیب‌های وارده به نگارکَند منسوب به هُرمزد دوم افزود: «در این سنگ‌نگاره آسیب‌های فراوانی از جمله فرسودگی و شکستگی نمایان بود. اما بیش‌تر آسیب‌ها همان فرسودگی بود که به وسیله‌ی آب‌های سطحی که از بالای کوه سرازیر می‌شد، پدیدار شده بود. از همین‌روی، ما کارگاه مرمت را راه‌اندازی کرده و با نگرش به مبانی نظری مرمت و با رویکرد حفاظت آغاز به‌کار کردیم. در همین راستا از مواد و مصالح (مَتریال) نوین در زمینه‌ی مرمت سنگ بهره برده شده است و به‌زودی بازآرایی‌ها بر روی نگارکند ساسانی به پایان رسیده و داربست‌ها نیز، برچیده خواهد شد».
شناسایی دفع آب‌ها
مدیر داخلی پایگاه ملی میراث فرهنگی نقش رستم درباره‌ی رانش یا همان دورکردن (:دفع) آب‌ها از سنگ‌نگاره‌ی منسوب به هُرمزد دوم گفت : « پیش از آغاز کار، ما رگه‌های ورود آب‌ها را از بالای کوه به سمت نگارکَند ساسانی شناسایی و پاک‌سازی کرده‌ایم. پس از آن نیز، رگه های ورود آب را بسته و مسدود ساختیم. باید دانست که نگارکَند منسوب به هُرمزد دوم در زیر آرامگاه اَردشیر یکم هخامنشی جای دارد که آب‌ها از کنار آرامگاه و بالای کوه به سمت یادگار ساسانیان سرازیر شده و بیش‌ترین فرسودگی‌ها نیز به سبب رِخنه‌ی (:نفوذ) همین آب‌ها بوده است.
در نتیجه، ما یک آبراهه‌ی گذرا (:موقت) یا به اصطلاح ماهیچه بر روی سرِ نگارکَند هُرمزد دوم پدید آورده تا بتوانیم آب‌ها را به دو سو و جبهه‌ی چپ و راست رَهنمون و منحرف کرده و از ورود آب‌ها بر روی سنگ نگاره‌ی ساسانیان پیشگیری کنیم».
پرونده‌ی جهانی نقش رستم در حال آماده شدن است
فضل‌الله حبیبی، کارشناس باستان‌شناسی پایگاه میراث‌فرهنگی نقش رستم درباره‌ی اقدام‌های انجام شده در مجموعه‌ی باستانی نقش رستم به اَمرداد گفت: «کارهای انجام شده در این محوطه‌ی باستانی بیشتر با آرمان کامل شدن پرونده‌ی جهانی نقش‌رستم و پیوست (:الحاق) آن به پرونده‌ی میراث جهانی پارسه (تخت‌جمشید) صورت می‌گیرد. در همین راستا، ما همه‌ی داده‌ها و اطلاعات دوره‌ی ایلامی، هخامنشی و ساسانی مجموعه را گِردآوری کرده‌ایم. همچنین محدوده‌ی حَریم نقش رستم که بسیار مهم و با اهمیت بوده و نقش به‌سزایی در زمینه‌ی حفاظت از این محوطه‌ی باستانی را دارد، پیگیری کرده و در حال انجام آن هستیم. ازسویی، برخی از یادمان‌های تاریخی در نزدیکی و حریم محوطه‌ی نقش رستم جای دارد که برای ‌آن‌ها تابلو شناسایی (:معرفی) طراحی کرده‌ایم. زیرا این یادگارهای تاریخی و فرهنگی دارای ارزش و اهمیت فراوانی بوده و پاسداری و حفاظت از آن‌ها اَمری بایسته (:ضروری) است و به نوعی هویت منطقه به‌شمار می‌آید. از جمله، اُستودان‌های نامدار به شاهزاده اسماعیل که در گذشته، گِرداگرد آن را نرده‌کشی کرده تا از گزند سودجویان در اَمان بماند».
حبیبی در دنباله‌ی سخنانش افزود: «یکی از کارهایی که پیش از بازآرایی و بِهسازی سنگ‌نگاره‌ی منسوب به هُرمزد دوم انجام شده است، پژوهش‌های باستان‌شناسی و هویتی آن است. برای اینکه، در گام نخست بدانیم این نگارکَند از آنِ کدام پادشاه ساسانی است. همچنین روشن شود برای نمونه تاج یا کلاه افراد در چه دوره‌ای آسیب‌دیده و حجم آسیب‌ها و فرسودگی‌ها به چه شکل است. از همین‌روی، نیاز است به بایگانی و داده‌های قدیمی و نگاره‌های (:تصاویر) موجود، نگاهی کنیم. همان‌گونه که می‌دانیم نیمی از سنگ‌نگاره ی هُرمزد دوم در زیر خاک بوده است و اِرنست هرتسفِلد و اِشمیت که کاوش‌های باستان‌شناسی را در نقش رستم آغاز می‌کنند، یادگار ساسانیان را کامل از زیر خاک بیرون می‌آورند».
این باستان‌شناس در بخش دیگری از سخنان خود درباره‌ی دیگر ‌کارهای انجام شده در مجموعه‌ی باستانی نقش رستم به اَمرداد گفت: «تابلوهای سنگی تازه‌ای به رنگ سپید و از جنس خوب‌تر نسبت به نمونه‌های پیشین که به رنگ مشکی بود و آفتاب را به خود بسیار کم‌تر جذب می‌کند، بر روی کف زمین کار گذاشته‌ایم و یادمان‌های هر بخش را روی شیشه‌هایی که بر روی سنگ‌ها برپا شده، به دو زبان پارسی و انگلیسی شناسایی (معرفی) کرده‌ایم.
سنگ‌های سپید این تابلوها از شهر اَرسنجان که سنگ‌های خوبی دارد و نزدیک شهر مَرودشت است، به اینجا آورده شده است. همچنین درست روبه‌روی آرامگاه‌های هخامنشی تَلی دیده می‌شود که برخی گمان می‌کنند که خاک کاوش‌های باستان‌شناسی در اینجا ریخته شده است، ولی این بارو و دیواره‌ی کهن به‌جا مانده از دوره‌ی ساسانی است که هِرتسفلد اینجا را پیگردی کرده و نقشه‌های آن موجود است که تا پشت سازه‌ی نامدار به کعبه‌ی زرتشت امتداد داشته است.».
حبیبی گریزی هم به گیاهان خودرو یا همان علف‌های هَرز در مجموعه‌ی باستانی نقش رستم زد و گفت:« گیاهان خودرو هر ساله و به‌گونه ی دوره‌ای رشد می‌کنند و هرچه بارش‌ها بیش‌تر باشد، رشد آن‌ها نیز بیش‌تر خواهد بود. از سویی، منطقه مَرودشت حاصل‌خیز است و رَوند این‌گونه گیاهان رشد بیش‌تری دارد. اما ما هر دوره و هرساله، گیاهان را به روش دستی جدا کرده و می‌کَنیم و از هیچ‌گونه سمی بهره نمی‌بریم. زیرا پوشش گیاهی محوطه از میان می‌رود و با آغاز بادهای فصلی شدید منطقه، اثر بد و فرسودگی را بر روی سنگ‌نگاره‌ها برجای می‌گذارد. از همین‌روی، همان‌گونه که گفتم به گونه‌ی دوره‌ای و در سال دو تا سه بار گیاهان خودرو را پاک‌سازی کرده و بَرمی‌چینیم. بهار امسال به سبب گسترش ویروس کرونا و تعطیلی اماکن تاریخی و نبود رفت‌و‌آمد در محوطه و به اصطلاح پا نخوردن، گیاهان رشد بیشتری داشته است که بخش‌هایی از آن‌را پاک‌سازی کرده و در آینده نزدیک نیز، کامل از محوطه حذف خواهد شد».
بازشناسی سنگ‌نگاره‌ی هرمزد دوم
در زیر آرامگاه اَردشیر یکم هخامنشی دو سنگ‌نگاره از دوره‌ی ساسانی دیده می‌شود که هردو «نبرد سواره» را می‌نماید. نگارکَند بالایی منسوب به «آذر نرسه» است و سنگ‌نگاره‌ی زیرین «هرمزد دوم».
هرمزد دوم پسر نرسی و نوه‌ی شاهپور یکم بود و از سال 302 تا 308 میلادی فرمان‌روایی کرد. نام وی در تاریخ ایران به نیکوکاری پرآوازه شده است.
سنگ‌نگاره‌ی هرمزددوم هشت متر و 40 سانتی‌متر بلندا و 4 متر پهنا دارد و به وسیله‌ی اِشمیت از زیر خاک بیرون آورده شد و نخستین‌بار از سوی گیرشمن شناسایی و تفسیر شد.
در این سنگ‌نگاره هرمزد دوم را سواره در حال سرنگون کردن دشمنی زره‌پوش و سوار نشان داده شده است. چهره و تاج شاهنشاه گزند دیده و آشکار نیست. اما بخشی از بال شهبازِ (:عقاب) تاج و برجستگی کُروی که مانند دانه‌ای مروارید شکل است در جلو آن به خوبی پیدا است و روشن می‌دارد که تاج وی شهبازی را نشان می‌داده که دانه‌ای مروارید به نوک (:منقار) داشته است و از روی سکه‌های نبشته‌دار و آوَندها (:ظروف) می‌دانیم که این فرد هرمزد دوم بوده است.
پادشاه کت تنگ کمردار و شلوار گشاد و پرچین و رَدای بلند سگک‌دار پوشیده و نوارهای بلند از دیهیمش به پشت اَفشان شده و گیسوی بلندش بر شانه افتاده و ریشش از حلقه‌ای گذشته است. کفش وی روبان شاهانه دارد و ترکشی بزرگ بر ران آویخته که آرایش‌های (:تزیینات) فراوانی داشته است. اَسپ وی زین و یراق آراسته دارد و گُمپوله‌های بزرگ به زین‌ و ‌برگش آویخته‌اند و دمش را گره زده و با نوار بسته‌اند و کاکُلش را گوی‌مانند کرده‌اند.
پشت سر شاهنشاه مردی با کلاه‌خود و گوی کوچکی بر سر ایستاده است. از همین‌روی از شاهزادگان و بزرگان ساسانی باید باشد و درفشی به دست دارد که چوبی افقی بر فراز نیزه‌ای بوده است و سه گوی بر فراز آن چوب برپا کرده بودند (که درست نمایش داده نشده) و دو گُمپوله‌ی حلقه‌حلقه‌ای هم با نوارهای اَفشان از آن آویخته بوده‌اند. درفش‌دار در اصل سواره بوده و ترکش و زره داشته است و بی‌ریش و با گردنبند نشان داده شده است و تنه‌ی اَسپش (که بخشی از آن پشت سر اسپ پادشاه مخفی می‌بوده) به هیچ‌روی تراشیده نشده است.
دشمن نگونسار هرمزد یک ایرانی زره‌پوش است که نیزه‌ی بلند هرمزد در شکمش فرو رفته و خود و اسپش را از جا کَنده است. کلاه وی خودیست، با نوار دیهیمی و بلند و اَفشان و روی آن دو «نشان» کَنده‌اند.
تاریخ تراش سنگ‌نگاره‌ی هرمزد دوم کمابیش 305 میلادی است. (زنده یاد پُروفسور شاپور شهبازی، شرح مصور نقش رستم پارس، 1357 خورشیدی).