دره شمخال؛ گذرگاه رودخانه‌ای فصلی و چشمه‌هایی جاری

هرجا آب باشد، آبادانی و سرسبزی هم هست. زمین‌ها سیراب می‌شوند و مردم گِردهم می‌آیند و زندگی رنگی شاد و دلخواه می‌گیرد. همه‌ی این‌ها به بخشندگی ابرهای آسمان بستگی دارد و جاری شدن رودها. حتا در جایی هم که آسمان آن‌اندازه سخاوتمند نیست که ابرهای باران‌آورَش را بگستراند، باز در فصل‌هایی از سال می‌توان بخشندگیی و بارآوری طبیعت را دید و از جاری شدن آب‌ها بهره‌ها بُرد. به‌ویژه آنکه آب‌ها از میان دره‌ای بگذرند که دیواره‌هایی بلند دارند؛ همانند «دره شمخال» که دیواره‌های صخره‌ای‌اش، چون دژی استوار، رودخانه‌ی فصلی آن دره را دربر گرفته است.

شمخال یک دره‌رودخانه است. این گونه دره‌ها از حرکت رود پدید می‌آیند و شکل آن‌ها بستگی به جریان رودخانه دارد. در این دره نیز رودهای «شارک»، «قرچه»، «دُربادام» و «شمخال» به هم می‌پیوندند و دره‌ای زیبا را شکل می‌دهند. افزون‌بر اینکه چشمه‌هایی که از کوه‌های پیرامون دره آغاز می‌شوند، به رودخانه می‌ریزند و زمین را سیراب می‌سازند.
دره شمخال از شهر باجگیران در استان خراسان رضوی و جنوب مرز کشور ترکمنستان، 25 کیلومتری دوری دارد. شهر قوچان به این پهنه نزدیک است؛ چیزی نزدیک به 80 کیلومتری آن.

نام دره از روستای شمخال گرفته شده است. شمخال روستایی کوهپایه‌ای است و مردم آن به زبان کُردی کُرمانجی سخن می‌گویند. کرمانجی یکی از گویش‌های اصلی زبان کُردی است. کُردها به گونه‌ای از تفنگ دست‌ساز «شمخال» می‌گویند. این که پیوندی میان نام روستا و تفنگ دست‌ساز هست یا نیست؟ نمی‌دانیم. به هرروی، شمخال نام خوش‌آهنگی است و شگفت است که این نام را بر روی سلاحی گذاشته‌اند که ابزاری برای کشتن است!
روستای شمخال از شمال خاوری به کوه «آسمانه» می‌رسد و از جنوب خاوری به روخانه‌ی «کال شمخال». نزدیک به 18 کیلومتر درازای دره است. پایان این دره به زمین‌های «درونگر» می‌پیوندد. درونگر دهستانی به مرکزیت «محمدتقی بیگ» است در شهرستان درگز. از نام‌هایی که برشمردیم می‌توان گمان بُرد که با گستره‌ای روبه‌رو خواهیم بود که پیوندهایی با تاریخ بومی آن گستره دارد.
برای رسیدن به دره شمخال باید از تونل باجگیران گذشت. آن‌جا را بزرگترین تونل خاور (شرق) کشور نامیده‌اند و 1800 متر درازا دارد. دره شمخال شیب ملایمی دارد اما گذر از آن در راهی پُرپیچ وخم و مارگونه، شدنی است. این راه هر چند سرگیجه‌آور است و نابلدان را سر درگم می‌کند اما زیبایی دیگری به دره می‌بخشد. دره شمخال در دُربادام پهنا می‌گیرد و راه سپردن آسان می‌شود.
آغاز دره شمخال تا پایان آن را این‌گونه باید گذر کرد: از روستای شمخال تا گستره‌ی «حمام اول» 7 کیلومتر راه است؛ از آنجا تا «کبوترخانه» 4 کیلومتر؛ از کبوترخانه تا دُربادام چیزی نزدیک به 2 کیلومتر و از آن‌جا تا روستای «محمدتقی بیگ» 6 کیلومتر. از همین راه‌شماری، پیداست که دره شمخال جایی برای زندگی مردمان روستانشین است.

یکی از دل‌انگیزی‌های دره شمخال رودخانه‌ای است که در آن جاری است. بسیاری از آن‌هایی که دلبسته‌ی رودخانه نوردی‌اند، این دره را دلخواه خود می‌دانند. رودخانه از همان آغاز دره شمخال جاری می‌شود اما در آغاز مانند جویباری کم آب است. هرچه پیش برویم جریان آب بیش‌تر می‌شود و سر به‌هم دادن چشمه‌ها، از آن رودی می‌سازد که می‌تواند زمین‌های پایین‌دست را آبیاری و سیراب کند. رودخانه‌ی دره شمخال، فصلی است و سنگ‌های تیز کف رودخانه، گذر از آن را اندکی دشوار می‌سازد. چشمه‌های دره شمخال از لابه‌لا و تودرتوهای دره سریز می‌شوند و همراه با راه پیچاپیچ دره، شالیزارهای آنجا را سیراب می‌کنند.

دیواره‌های دره شمخال پُرصلابت و استوار هستند. بلندای برخی از این دیواره‌ها تا 200 متر نیز می‌رسد. این دیواره‌ها رودخانه را چنان در بر گرفته‌اند که گویی پیکره‌ی یک دژ را دارند. پهنای دیواره‌ها کم است و همین رخساره‌ای خیال‌انگیز به آن‌ها می‌دهد. اما دیواره‌ها تنها بخشی از گیرایی‌های دره شمخال است. این‌را نیز ناگفته نگذاریم که از حمام اول تا حمام دومِ دره شمخال، 4 صخره‌ی ستبر دیده می‌شود.
پوشش گیاهی دره شمخال نیز گوناگونی فراوان دارد. از درختان گردو و انجیر گرفته تا چنار، زردآلو، بید، سپیدار، تمشک و نمونه‌های دیگر. در آنجا گیاهی کوهی و خودرو می‌روید که کُرمانج‌ها به آن «آنوخ» می‌گویند و در فارسی «کاکوتی» نام دارد. میوه‌ای پاییزی و سرخ‌رنگ به نام «ریخوک» را هم در دره شمخال می‌توان یافت که مانند آلبالو است؛ و نیز سبزی‌ای که کرمانج‌ها در پخت نان محلی از آن استفاده می‌کنند، به نام «چریش». درختان گردوی دره نیز بسیار کهنسال‌اند.

آب‌وهوای دره شمخال دل‌انگیز است؛ از آن‌رو که آب‌های جاری و چشمه‌های فراوان آن‌جا، هوایی مناسب و دلپذیر پدید آورده‌اند. این آب‌وهوا و رود جاری و زیبایی دره، دست‌به‌دست هم می‌دهند و آرامشی خواستنی و کمیاب بهره‌ی گذرندگان می‌کنند.
چیزی نزدیک به 10 کیلومتر پس از آغاز دره شمخال نیز گستره‌ی بسیار دیدنی و تماشایی پدیدار می‌شود به نام «حمام آب». این بخش از دره، خودنمایی افزون‌تری دارد.
بخش‌هایی از این دره، مسطح و صاف است. به‌ویژه در کبوترخانه و حمام اول. گردشگران در این بخش‌ها چادر می‌زنند و برای استراحت و آسودن، درنگ بیشتری می‌کنند. در پایان دره نیز زمین‌های شالیزار و برنج‌کاری دهستان درونگر دیده می‌شود.
دره شمخال گستره‌ای کم‌وبیش دست‌نخورده است و کمتر شناخته شده. بهترین زمان برای رفتن و دیدن این دره (پس از گذر از فراگیری کرونا!) فصل بهار است که بارندگی، رودخانه‌ی فصلی دره را جاری کرده است.
*یاری‌نامه: تارنماهای «لست سکند» و «الی گشت».