دره قله ‌زو؛ سایه‌گاهی برای طبیعت

تنها 15 کیلومتر با مرز ترکمنستان فاصله دارد. ژرفای آن شگفت‌آور است و بادهای توفنده‌اش دره را درمی‌نوردد. پرنده‌های شکاری، بال‌گشوده و پروازکنان از فرازش می‌گذرند و گاه چنان ارتفاع اندکی می‌گیرند که گذرندگان کناره‌های دره را به وحشت می‌اندازند. اما آنچه «دره قله زو» را ترسناک می‌سازد نه پرندگان شکاری‌اش، که ژرفای بسیارش است.

در استان خراسان رضوی و در شهر تاریخی «کلات نادری» با قلعه خورشید نامدارش، روستایی به نام «قله زو» هست. آن روستای زیبا را در خاور (:شرق) دره قله زو می‌توان دید. دره، از روستاهای «کبود گنبد» و «دربند» آغاز می‌شود و آن اندازه ادامه می‌یابد تا به قله زو برسد. روستاهایی که به نام کبود گنبد می‌شناسیم، در چند جای کشور پراکنده‌اند؛ از کبودر آهنگ همدان گرفته تا زنجان و ورزقان آذربایجان شرقی. اما این کبود گنبد در شهرستان درگز جای دارد، با آب‌وهوایی معتدل و کوهستانی.

جز این است که دره به معنای فاصله‌ی میان دو کوه است؟ اما شگفتی اینجاست که دره قله زو را هیچ کوهی پناه نمی‌دهد و در دو سوی آن قله‌ی برافراشته‌ای دیده نمی‌شود. با این همه، همین دره‌ی بی‌کوه، در گستره‌ای جای گرفته که کوهستان «هزار مسجد» جای دارد. این کوهستان اساتیری، دشت‌های هموار ایران را از صحرای سرد و خشک قراقورم ترکمنستان جدا می‌کند. دره قله زو، پناهش را در آن کوهستان دور جست‌وجو می‌کند!
خراسانی‌های شمالی به دره «زو» می‌گویند. با این حساب، پیداست که قله زو به چه معناست. اما قله را باید «قَله» خواند، نه «قُله». اگر نام این دره را درست بخوانیم آن‌گاه قله زو «روستای دره» معنی می‌دهد. آن‌هایی که نام دره را «کوه‌های دره‌ای» گفته‌اند، معنای نادرستی از این واژه‌ی ترکیبی به دست داده‌اند.

در این گستره، در درازای میلیون‌ها سال پیش، لایه‌های گسلی آن‌اندازه تکان خورده‌اند و جابه‌جا شده‌اند تا دره قله زو پدیدار شده است. کنش و واکنش‌های زمین‌شناسی هم دست‌به‌دست گسل‌ها داده‌اند و این دره را با ژرفای شگفت‌آورش شکل بخشیده‌اند. افزون‌بر آن‌ها، باد و باران نیز در گذر چند میلیون ساله و فرسایش‌های پیوسته، شکلی به دره بخشیده‌اند که پیچاپیچ است. در آن راه‌های پیچ‌درپیچ و سرگیجه‌آور، شکل‌هایی بر روی دیواره‌های دره پدید آمده است که نه تنها گوناگون‌اند و فراوان، بلکه به بازیگوشی‌های خیال‌انگیز دره‌نوردان، راه می‌دهند. آن گونه که از هر شکل پدیدار شده‌ای، به شکل‌های ذهنی دیگری می‌توان رسید. این بازی خیالی تا پایان دره ادامه دارد و خالی از سرگرمی نیست! در دل زمین دره نیز از آن خیال‌ورزی‌ها می‌توان یافت. حفره‌هایی در زمین هست که چه‌بسا به تالار همانندی بیابند. جا‌به‌جا نیز بلندی‌هایی پدیدار می‌شوند که بی‌همانندی به برجستگی کلوت‌ها نیست.‌
پیش از آنکه دره قله زو را بهتر بشناسیم، این را باید گفت که در آن گستره، چند دره دیده می‌شود. یکی «کاتازو» است که دره‌ی بزرگی است.؛ دیگری «کلته زو» است که وارون آن دیگری، دره‌ی کوچکی است که پوشش گیاهی‌اش فراوان است؛ سومین دره «اوچنه» نام دارد که به آن «دره اجنه» نیز می‌گویند از آن‌رو که در سکوت ترس‌آورش، صدای چک‌چک فرو ریختن آب شنیده می‌شود. بازتاب صدای قطره‌های آب در درون دره، در دل هر گذرنده‌ای ترس‌وهراس می‌ریزد. دره قله زو هم کمتر از دره‌ی اوچنه، ترسناک نیست!

اگر در بلندای قله زو بایستیم و از آنجا ژرفای دره را بنگریم، دور از ذهن است که لرزشی بر تَن‌مان ننشیند؛ از بس ژرف است و صخره‌هایش غول‌پیکر. اما اگر ترس را کنار بگذاریم و بخواهیم طبیعت دره را بشناسیم، آن‌گاه از چشم‌اندازی که پیش‌روی ماست، لذت‌ها خواهیم بُرد. درست است که گفته‌اند دره قله زو جز همان ژرفا، شگفتی دیگری ندارد. اما عمق بسیار و دیواره‌های صخره‌ای دره که زیبا هستند و چین‌های فرسایشی فراوانی خورده‌اند، خود بسنده است و نیازی به شگفتی دیگری ندارند. آن ژرفاها تا 200 متر هم می‌رسند.
درازای دره قله زو به 10 کیلومتر می‌رسد. راه کمی نیست! پهنای آن‌هم از 100 متر تا 120 متر، تغییر می‌کند؛ گاه پهنایش کم می‌شود و گاه بیش‌تر. در آغاز پیمایش دره، دیواره‌ها تا اندازه‌ای صاف‌اند و هموار. اما هر چه جلوتر برویم شیبی کم‌و‌بیش تند، دیواره‌ها را از بلندا به زمین می‌رساند و شکل ملایم‌تری به دره می‌دهد. آن شیب‌ها که از میانه‌ی دره آغاز می‌شوند، تصویری تماشایی دارند.
باران که در فصل‌های پُربارش ببارد، در کف دره نیز رودی جریان می‌باید که هرچند خروشان نیست اما دیدنی‌ست و زندگی‌بخش. در فصل‌های خشک، خبری از رود نیست؛ اگر هم باشد باریکه آبی است.
دره از پرتوهای خورشید چندان روشنایی نمی‌گیرد و بیش‌تر سایه‌گاه به‌گمان می‌رسد. از همین‌رو، از ژرفای دره نباید توقع پوشش گیاهی چشمگیری داشت. اما اگر ابرها ببارند و باران زمین را سیراب کند، علف‌ها نیز در پیرامون دره سر بر می‌آورند و آن اندازه بلندا می‌گیرند که جایی برای چرای دام‌ها و جانوری وحشی می‌شوند.
نکته اینجاست که دره قله زو اگر برای دره‌نوردان سخت‌گذر و برای دیگران ترس‌آور است، برای پرندگان شکاری، از عقاب و دال سیاه و شاهین و کبوترهای وحشی گرفته تا دیگر پرنده‌ها، جای دلپذیری است و پروازگاهی برای اوج گرفتن و دیده‌وری و شکارهای پی در پی جانوران و جانورانی که درون دره پدیدار می‌شوند. آن‌ها اوج می‌گیرند و به یکباره فرود می‌آیند و طعمه‌های نگون‌بخت‌شان را در آن و دمی، می‌ربایند.

دره قله زو دیدنی است؛ به ویژه آنکه در گستره‌ای تاریخی جای دارد و یادمان‌های کهن آن پهنه، فراوان است. یکی از آن‌ها سد آجری «بند نادری» است که به دوران افشاریه بازمی‌گردد. جاده‌ای که به روستای قله زو و دره‌ی آن می‌رسد، از کنار سد تاریخی بند نادری می‌گذرد.
*با بهره‌جویی از تارنماهای «سیری در ایران» و «قدس آنلاین».