دره زبان مار؛ زبانه‌های یک راه کویری

ناشناختگی‌های کویر آن اندازه فراوان است که از دیدن هیچ چیز نباید شگفت‌زده شد. خودِ کویر شگفت‌آور است، چه رسد به پدیده‌هایی که درون خود جای داده است. کویرهای ایران نیز همین‌گونه‌اند: ناشناخته و آمیخته با راز و رمزهای بسیار؛ ترسناک‌ و انبوه از دلهره و خطر. پای انسان‌های اندکی به ژرفای کویرهای ایران باز شده است. با این همه، کویرهای مرکزی ایران، با همه‌ی خطرهایی که دارند، زیبا هستند. اما زیبایی آن‌ها از گونه‌ای دیگر است. حرکت ماسه‌های روان و شکل‌هایی که می‌سازند، هر چند گذرندگان را گمراه می‌کند، خیال‌انگیز و رویایی است. آن ناشناختگی‌ها، هیجان دست‌یابی و کشف تازگی‌ها را دارد. از این‌رو، کویر لوت برای ماجراجویان، دلخواه‌ترین قلمرو است.

کویر لوت را «بزرگترین ناشناخته ایران» نامیده‌اند. چون هیچ کس تاکنون به قلب کویر راه پیدا نکرده است. این کویر نزدیک به 80 هزار کیلومتر مربع است. کویرشناسان می‌گویند که از 40 هزار کیلومتر آن آگاهی نداریم و ناشناخته مانده است.
کویر لوت پوشش گیاهی ندارد؛ یا درست‌تر بگوییم: بخش‌های فراوانی از کویر لوت خالی از پوشش گیاهی است. همین ویژگی سبب شده که خاک کویر از میان برود. از این‌رو، ما با گستره‌ی پهن‌آوری از فرسایش یافتگی روبه‌رو هستیم که سبب اصلی آن، نبود پوشش گیاهی است.
در ژرفای کویر لوت، در 60 کیلومتری گستره‌ی کلوت‌ها و باختر چاله مرکزی لوت، دره‌ای دیده می‌شود که ویژگی‌هایی دارد که مانند آن در جایی دیگر یافتنی نیست و تنها در اعماق کویر می‌تواند چنین پدیده‌ای طبیعی رُخ بدهد. این دره‌ی طولانی در مرز کلوت‌های خاوری لوت و دشت هامادای لوت جای گرفته است.

هامادا به دشت شیب‌دار گستره‌های بیابانی گفته می‌شود. این دره در پایان مسیرش دو زبانه‌ای می‌شود. از این‌رو، آن را «دره زبان مار» نامیده‌اند. همانندی این دره‌ی کویری به پیچ و تاب‌های مار، بسیار است. تصویرهای هوایی که از این دره گرفته‌اند، این همانندی را بهتر نشان می‌دهد و تصویری از زبان دو شاخه‌ای مار در ذهن می‌سازد. نام زبان مار را نخستین‌بار «مهرداد قزوینیان»، کویرنورد، برای این دره‌ی ناشناخته برگزید.

تا چندی پیش کسی از بودن چنین دره‌ای در کویر لوت باخبر نبود. جایی‌که این دره قرار دارد، راه گذر کاروان‌ها نبوده و پیداست که رفت و آمدی در آنجا انجام نمی‌گرفته است. به همین سبب در هیچ نوشته‌ی کهن یا سفرنامه‌هایی که از کویرنوردان دهه‌های پیش به‌جا مانده است، سخنی از این دره که اکنون به نام دره‌ی زبان مار می‌شناسیم، گفته نشده است.

درازای دره‌ی زبان مار، 9 کیلومتر است. هرچه درون دره پیش‌تر برویم از بلندای دیواره‌ها نیز کاسته می‌شود. به گونه‌ای که در آغاز، دیواره‌هایی 30 متری خواهیم دید و در ادامه با دیواره‌هایی در دو سوی دره برخورد خواهیم کرد که آشکارا فروتر هستند. این حرکت و کاستی گرفتن دیواره‌ها، از سمت باختر دره آغاز می‌شود.
بادهای کویری، کف دره را انباشته از ماسه کرده‌اند. روشن است که با تلنباری از ماسه، پیشروی در درون دره تا چه اندازه دشوار و کُند خواهد بود.
دره زبان مار را در شمار جاهای پست کویر می‌دانند. بلندای کف دره از سطح دریا، 190 متر است که در سنجش با بخش‌های دیگر کویر، فروتر به گمان می‌رسد.
درون دره‌ی زبان مار، پست و بلندی چشمگیری دیده نمی‌شود، مگر چند یاردانگ در این‌سو و آن‌سوی آن. یاردانگ‌ها را بادها شکل می‌دهند. آن‌ها شیارهای طولی و درازی هستند که در زمین‌های سست و نرم شکل می‌گیرند. یاردانگ‌های کوچک، مانند آنچه در یاردانگ‌های دره‌ی زبان مار می‌بینیم، در نتیجه‌ی فرسایش‌های بادی پدید آمده‌اند.
دره زبان مار، مانند بیشتر پهنه‌های کویر، پوشش گیاهی ندارد. گاه درون دره لاشه‌های پراکنده‌ای از جانوران دیده می‌شود. به گمان بسیار، آن لاشه‌های بی‌جان را باد به درون دره ریخته است. جانوران لاشه‌خور برای دست یافتن به لاشه‌ها، درون دره پرسه می‌زنند. این پیش فرض نادرست را هم باید از ذهن زدود که کویر به دور از هرگونه حیات وحش است. یک نمونه از جانورانی که در کویر و در دره‌ب زبان مار دیده می‌شود، روباه شنی است که در جست‌وجوی لاشه‌ی جانوران، دره را می‌پیماید.
جدای از دشوارهایی که در کویر هست و گذر از آنجا را با خطرهای بسیار همراه می‌کند، در دره‌ی زبان مار یک خطر دیگر تهدیدکننده است. دیواره‌های دره، سست و ناپایدارند و هر آن امکان ریزش کلوخ‌ها وجود دارد. از این‌رو، نزدیک شدن به دیواره‌ها ریسک بالایی دارد و باید از آن پرهیز کرد.
بیم و هراس‌های دره‌ی زبان مار تا آنجا دامنه می‌گیرد که حتا تولید صداهای بلند نیز خطرآفرین می‌شود و چه‌بسا به ریزش قطعات درشت کلوخ و سنگ‌ها بینجامد. در شب نیز دشواری‌ها افزون‌تر می‌شود. آن‌هایی که دره‌ی زبان مار را پیموده‌اند، توصیه می‌کنند که نباید شب‌ها را در دره سپری کرد.
گذر از دره‌ی زبان مار، بدون آشنایی با کویر، شدنی نیست. حتا باید از تجربه‌ی کویرنوردی برخوردار بود تا از این پدیده‌ی شگفت‌انگیز دیدن کرد و از تماشای آن به ناشناختگی‌های کویر پی بُرد. داشتن ابزارهای کویرنوردی یکی از نکته‌هایی است که نباید هنگام رفتن به دره‌ی زبان مار نادیده گرفت.
*برای شناخت دره‌ی زبان مار از تارنمای «کویرها و بیابان‌های ایران» بهره برده‌ایم.