امروز اشتادایزد و تیرماه به سالمه‌ی 3758 زرتشتی. دوشنبه 23 تیرماه 1399 خورشیدی، 13 جولای 2020 میلادی
در جولای سال 307 میلادی (به گمان نیمه‌ی نخست این ماه) هرمز دوم، شاه ساسانی ایران اجازه داد که نگاره‌ی بانوی او بر سکه ضرب شود.
هرمز دوم که «تاریخ» او را به عنوان «دادگر و نیک نفس» به داوری گذاشته است و هفت سال و چهار ماه سلطنت کرد، نخستین شاه ایران بود که سکه با نگاره‌ی شهبانویش را ضرب و در گردش گذاشت. شهرت فروتنی و باگذشت بودن هرمز دوم از زمانی وارد تاریخ شده است که وی پس از کناره‌گیری پدر بیمارش «نرسی» از سلطنت و به شاهی رسیدنش، تا زمانی که پدر زنده بود اجازه نداد که اورا به عنوان «شاه» یاد کنند.
«نرسی» در سال 302 میلادی پس از این که شنید یک واحد از ارتش ایران (نظامیان اَرمنی ارتش ایران) مورد شبیخون رومیان قرارگرفته و کشته شده‌ه‌ای پرشماری از سپاه ایران برجا گذاشت از اندوه بسیار بیمار شده بود و همان روز، پس از ده سال پادشاهی، به سود پسرش ـ هرمز از پادشاهی کناره‌گیری کرده بود. نرسی پیش از این و در جولای 297 میلادی ارتش روم به فرماندهی گالریوس را در منطقه فرات شمالی (سوریه امروز) شکست و فراری داده بود و چون پیش‌بینی تازش دوباره را تا سال‌ها نمی کرد، نیمی از ارتش را روانه شمال شرقی کشور (منطقه فرارود) کرده بود که گالریوس از این گاه پیش‌آمده بهره برد به یک یگان ایران برجا مانده در شمال‌غربی قلمرو او شبیخون زده، کشته‌های بسیار به جا گذاشت و برخی از بستگان شاه را که در قرارگاه این سپاه بودند به بند گرفتار کرد. اختلاف ایران و روم در زمان نرسی هم بر سر ارمنستان بود.
هرمز دوم بود که دادگاه‌های کیفری ایران را دو مرحله‌ای کرد و دستور داد که احکام اعدام، بدون تصویب شخص او اجرا نشوند. هرمز دوم اوایل سال 310 میلادی برای جلوگیری از کوچ تازیان به پهنه‌ی ایران در غرب خلیج فارس، به سرزمینی که امروز ظَهران نامیده می‌شود (واقع در کشور سعودی) رفته بود که همانجا درگذشت. وی از راه جزیره بحرین به آن منطقه رفته بود. در آن زمان، ساکنان غیرایرانی نژاد سواحل شرقی کشور کنونی سعودی و جزایر مجاور را که بخشی از قلمرو ایران بودند به زبان عربی «بحرین» می‌خواندند که پس از ورود پرتغالی‌ها به خلیج فارس، تنها یک جزیره بزرگتر، به آن نام خوانده می‌شود. تیسفون (واقع در جنوب بغداد) پایتخت ایران به مدت 8 سده (تا پس از پیروزی تازیان در نبرد قادسیه) بود.
اشتاد روز و تازه ز گل بوستان
ای دوست می ستان ز کف دوستان
اشتاد یا ایزدبانو اشتاد، در اساطیر ایران نام یک ایزدبانو است که ایزد پایدار روز بیست‌و‌ششم هر ماه در کاهشمار زرتشتی نامیده می‌شود. اشتاد به چم «راستی و درستی» است. این ایزد راهنمای مینویان و جهانیان است.
واژه‌ی اشتاد از بنیان و نهان ارشتاد یا ارشتات بوده که در گذر زمان به اشتاد تبدیل شده است. ارشتات به معنای راستی و درستی است و در یسنا ۱۶و همچنین در دو سی روزه‌ی کوچک و بزرگ، در ردیف سی فرشته در پیوند با روزهای ماه به شمار آمده است.
در آیین مزدیسنا بر این باور است که خداوند، زمین را در اشتاد روز آفرید. بنا به این روایت برخی اشتاد روز را، روزی خجسته دانسته‌اند.
اشتاد همچنین رهنمای مینویان و جهانیان شمرده شده و با دو ایزد دیگر، یعنی زامیاد (ایزد زمین) و رشن در پیوند ویژه و نزدیک دارد و ایزد اشتاد همکار و یاور امشاسپند «امرداد» بوده و در اوستا به چم «کار و دادخواهی» هم آمده است.
زرتشت بهرام پژدو می‌سراید: «روانت باد ویژه جان و دل شاد / نگهدارت سروش و رشن و اشتاد
چهار روز در نزد زرتشتیان ارج بسیار ویژه‌ای دارد: مهر، آذر، ورهرام و اشتاد و برای هر یک از آن ها زیارتگاهی ساخته شده است. یکی از نیایشگاه‌های زرتشتیان کرمان، «شاه اشتاد ایزد» نام دارد. این زیارتگاه که در محله گَبر آباد در شمال شرقی شهر کرمان جای دارد، به این ایزد ویژه شده است. زرتشتیان روز اشتاد ایزد هر ماه در پیرانگاه ستی‌پیر در نزدیکی روستای زرتشتی‌نشین مریم‌آباد یزد به نیایش همگانی می‌پردازند.
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
اسب، گاو و ستور به گشتن، هل تا به درستی آیی (بازگردی).
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:
در (اشتاد) روز، اسب و گاو ستور / به گشتن افکنی مایه گیرند و زور
در بندهش پیرامون این ایزدان آمده است:
آن سه فره بر چینوت برایستند. آنجا که رشن، روان را آمار کند و اشتاد و زامیاد، روان را بر ترازو بگذارند.
در شاهنامه آمده است:
«همه ساله ز اشتاد و از آسمان / تن و جانت با شادی و کامتان».
مسعود سعد سلمان گوید:
«اشتاد روز و تازه ز گل بوستان / ای دوست می ستان ز کف دوستان».
سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش
اشتاد‌روز و تازه ز گل، بوستان
ای دوست می ستان ز کف دوستان
در بوستان نشین و می لعل نوش
زیرا که سبز گشت همه بوستان
ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه می‌نویسد:
«در این روز خداوند زمین را بیافرید». سفر کردن و خون گرفتن در این روز نیکوست.
