آشنایی خبرنگاران با هنرهای دستی ایران

خبرنگار امرداد: مارال آریایی
1396-05-29
00:00

نخستین کلاس آموزش صنایع دستی به خبرنگاران حوزه میراث فرهنگی هفته گذشته در تالار فجر ارگ آزادی با هماهنگی بانوان معمار و محدث و باشندگی شماری از خبرنگاران حوزه صنایع دستی برگزار شد.
به گزارش امرداد معاونت صنایع‌دستی کشور با باور به‌این‌که رسانه‌ها نقش بزرگی در بالا بردن سطح آگاهی جامعه نسبت به داشته‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی صنایع دستی دارند و زمینه‌ساز توسعه دانش و گرایش سلیقه همگان خواهد بود، با فراخواندن استادن برجسته هر حوزه، کلاس‌های آموزشی صنایع دستی برپا کرد.
مهندس سیزری کوتاه درباره چگونگی برگزاری کلاس‌های آموزشی به باشندگان گفت: «دفتر آموزشی میراث فرهنگی کلاس‌های آموزشی را در چهار نشست پیش‌بینی کرده‌است و از استادان به‌نام هر گروه از صنایع دستی برای دادن آگاهی و دانش بایسته به خبرنگاران یاری گرفته‌اند تا خبرنگاران هنگام آماده کردن گزارش بتوانند نقد، تحلیل و حتا راهنمایی‌های بایسته را انجام دهند.»
بانو ترکمانیان در آغاز به شناساندن صنایع دستی پرداخت و گفت: «صنایع‌دستی به‌عنوان یکی از کهن‌ترین صنعت بشر که آغاز آن را می‌توان به سفال‌گری پیوند داد. جان هینلز از استوره‌شناسان نامدار، سرزمین پهناور ایران را سرزمین تضادها خوانده‌است زیرا ایران از موقعیت جفرافیایی، تبارها و آب‌وهوای گوناگون بهره‌مند است و این موضوع را می‌توان در آثار تاریخی به‌ویژه صنایع دستی به آشکارا دید.
صنایع دستی ایران در سه‌کانون شناخته شده آسیایی هند، چین و ایران دارای بیشترین گوناگونی است که می‌تواند در شرایط اقتصادی غیر نفتی جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.»
بانوان نوآورانِ سفال
سفال از دوران نوسنگی، هنگامی که انسان با خاک آشنا شد، وارد زندگی وی شد؛ کهن‌ترین سفال‌ها در مازندران نزدیک بهشهر و نیز زردکوه بختیاری به‌دست آمده‌است. بانوان نوآور و سازنده آوندهای (:ظروف) سفالین بوده‌اند و ساخت چرخ سفال‌گری هم به ایرانیان در هزاره پنجم پیش از میلاد نسبت داده می‌شود.
وی در دنباله سخنانش ویژگی‌های هنر سفال و دیگرگونی‌هایی که در درازای تاریخ داشته را به چهار دوره تاریخی بخش‌بندی کرد و گفت: «سفال‌های پیش از تاریخ ایران شامل سفالینه‌های ساده و نگاره‌دار است که شامل نگاره انسانی، جانوری، پرندگان، نگاره‌های هندسی و گیاهان که بیشتر به‌گونه انتزاعی هستند و نمادگرایی نگاره‌ها نخستین گام برای پیدایش «خط تصویری» است. نگاره‌ها بیان‌گر بیشن جهان‌بینی، باورها و بیان آرزوهای انسان از تاریخ است.
آوندهای (:ظروف) سفالی به‌دست آمده از دوران پیش از تاریخ شامل آوندهای کاربردی روزانه، آیینی، تدفینی، طلسم‌ها، پیکرک‌ها و تندیس‌های جانوران، پرندگان و اسباب‌بازی است.
سفال‌های دوران باستان در ایران شامل سفالینه‌های لعاب‌دار و بدون لعاب است که به شیوه‌های گوناگون ساخته و آراسته شده‌اند. نگاره‌های سفال این دوران آراستگی ویژه‌ای دارند و نگاره‌های نمادین مانند اسفنکس و گریفون از ویژگی‌های سفال این دوران است. سفال‌های این دوره افزون بر کاربری روزانه، شامل تابوت‌های سفالین، آجرهای لعاب‌دار و تندیس‌های سفالین است.
ویژگی‌های سفال‌ دوران اسلامی ادامه دوران باستان است و پیشرفت‌های چشمگیری در آن‌ها پدید آمد و در نگاره‌های آراستنی باورهای اسلامی نیز وارد شد. نگاره گوناگونی از خط، گیاهان به گونه انتزاعی و برگرفته از طبیعت، نمایه جانوران و پرندگان، چهره انسانی، نمایه هندسی و بهره‌گیری از لعاب در رنگ‌ها و روش‌های گوناگون از ویژگی‌های سفال دوران باستان است.
روش ساخت لعاب‌های گوناگون از جمله زرین‌فام، مینایی، ماجولیکا، لعاب پوشیده، کاشی‌های معرق ـ هفت‌رنگ، کاشی معلقی و…. از نوآوری‌های ایرانیان است.»
پشتیبانی حکومت از هنرمندان شکوفایی هنر را به دنبال دارد
بانو خلعت آبادی درباره هنر مینا کاری و گونه‌های آن گفت: «مینا لعاب شیشه‌ای است که با سطح فلز در حرارت بالا هم‌جوشی ایجاد می‌کند. از ویژگی‌های مینا درخشانی و مقاومت این هنر است. هنر میناکاری زیرشاخه هنر فلزکاری است. لعاب مینا در حرارت بالا بر روی بدنه فلز ریخته می‌شود. اگر هم‌جوشی در حرارت بالا صورت نگیرد میناکاری به‌شمار نمی‌آید.
با افزودن اکسید‌ فلزهای گوناگون رنگ‌های گوناگونی به‌دست می‌آید برای نمونه افزودن اکسید آهن، رنگ سرخ و اکسید کبالت، رنگ آبی را پدید می‌آورد.
میناکاری با میناگری و کیمیاگری پیوند تنگاتنگی داشته و همواره هنر درباری به‌شمار می‌آمد این هنر در بین مردم تا اندازه‌ای ناشناخته بوده‌است.»
وی در دنباله سخنانش از پشتیبانی حکومت‌ها و شکوفایی هنر گفت: «میناکاری بر روی طلا و نقره کار می‌شد؛ شوربختانه هر حکومت نویی که روی کار می‌آمد آثار دوره پیشین خود را از بین برده و دوباره با دید خود آثار نویی پدید می‌آوردند به‌همین انگیزه آثار برجای مانده بسیار اندک است که بیشتر در گنج‌خانه‌ (:موزه) کشورهای دیگر نگه‌داری می‌شوند و این هنر تا اندازه بسیاری رو به فراموشی رفته‌است.
ازدوره هخامنشی حلقه قدرت ساخته شده از طلا که به‌اشتباه بازوبند خوانده می‌شود و از دوره ساسانی جام خسرو از طلا برجای مانده‌است. بنا به آثار یافت شده هر حکومتی که از هنرمندان پشتیبانی می‌کرد هنر وابسته شکوفا می‌شد..»
هنر مینای بیزانس برگرفته از هنر دوره ساسانی
خلعت‌آبادی از چگونگی گسترش هنر میناکاری در دوره اسلامی گفت: «در دوره اسلامی بهره‌گیری از طلا روا نبود به‌همین‌روی نقره رونق بیشتری یافت. اسپهبدان منطقه‌ای در شمال کشور است که سیصد سال به درازا می‌کشد به اسلام روی بیاورند. هنرمندان میناکاری که در آن منطقه زندگی می‌کردند این هنر را ادامه می‌دهند.
پروفسور پوپ باور داشت همه میناهای بیزانس برگرفته از هنر ساسانی هستند زیرا بسیار همانند هنر ایرانی کار کرده‌اند و حتا در به‌کار بردن نقوش مانند هنر ایرانی بوده‌است. وی برای نخستین بار نام مینای مرصع را به‌کار برد که از آراستن فلزات و سنگ‌های رنگی گران‌بها در میناکاری بهره گرفته‌اند.
این هنر تا سده پنجم و ششم مهی (:قمری) ادامه داشته و حتا در سفرنامه‌های شاردن وابسته به دوره صفوی بسیار از ابزار میناکاری به‌کار رفته در دربار یاد شده‌است که شوربختانه بسیاری از بین رفته‌اند.
از دوره زندیه اثری در موزه جواهرات نگه‌داری می‌شود. جواهراتی که نادرشاه افشار با خود به ایران آورد گنجینه‌ای بی‌مانند در جهان به‌شمار می‌رود و از دوره قاجاریه نیز آثار میناکاری بسیار ارزشمند در گنج‌خانه جواهرات نگه‌داری می‌شود.
از دوره قاجار سرقلیان‌هایی برجای مانده که هنرمندان دست‌نوشته خود را بر روی اثر می‌نگاشتند و انگیزه به‌کار بردن هنر میناکاری در قلیان استواری مینا در برابر آتش بود و این‌که ناصرالدین‌شاه قلیان را دوست داشت و سفارش بسیاری به هنرمندان می‌داده‌است.»
تفاوت میناکاری با مینای نقاشی
وی در پایان سخنان خود پافشاری کرد که هم‌جوشی بین فلز و شیشه باید آنی باشد و به‌همین‌روی باید در دمای بالایی هر دو به نقطه ذوب برسند و این جوش در دو الی سه دقیقه صورت می‌گیرد و نام میناکاری در فرهنگ واژه‌های فارسی آراستن فلز در حرارت بالا است بنابراین مینایی که روی سفال و شیشه دیده می‌شود، نام مینای نقاشی به خود می‌گیرد و به‌کار بردن واژه میناکاری اشتباه است.
هنر آبکینه
در ادامه استاد فلاح به شناساندن پیشینه شیشه و دیگرگونی‌های آن در درازای تاریخ پرداخت: «آثار به‌دست آمده در ایران از زمان مادها است. اثری از نیایشگاه چغازنبیل در گنج‌خانه آبگینه نگه‌داری می‌شود.
به زبان ساده می‌توان گفت شیشه جسم جامد نیست بلکه مایعی است که تا اندازه سرد شدن، سفت شده‌است. شیشه گونه چهارم مواد به‌شمار می‌آید و شن نخستین ماده به‌کار رفته در شیشه است که سیلیس می‌نامیم و مواد دیگری به‌نام دولومیت، فیلد اسپات نیز در شیشه به‌کار می‌رود.
نخستین شیشه‌های ساخت دست بشر، سودا سیلیس است و سیلیس از شن‌های رودخانه یافت می‌شود. سودا سیلیس دربرابر نم، ذوب می‌شود و بیماری به‌نام «صدف گرفتگی» پیدا می‌کند که البته برخی گمان دارند این گونه آثار از شیشه‌های هفت‌رنگ ساخته شده‌است. برای اصلاح شیشه در زمان‌های دیگر آهک افزوده‌شد که سیلیکا نام گرفت و برای ساخت بطری‌ها از این گونه شیشه بهره گرفتند.
شیشه آلومینو سیلیکات برای «پیرکس»، شیشه برو سیلیکات برای لوله‌های آزمایشگاه کاربری یافت این دو در برابر حرارت پایداری دارند. شیشه‌های کریستالی که پتاس و سرب دارد، شیشه‌های کریستال سنگین هستند و برای تراش خوردن بایستی ضخامت بالایی داشته باشند بنابراین از ده درصد تا 24 درصد سرب دارند که البته روی ظرف‌های کریستالی نوشته می‌شود و بالاتر از 14 درصد برای موارد خوراکی به‌کار نمی‌برند. به‌همین‌انگیزه هنگام خرید به برچسب آن باید ریزبین شد.
شیشه خالص لامپ تصویری‌های تلویزیون‌های قدیم که محدب بودند و بالاترین تکنیک شیشه به‌شمار می‌آمدند.»
روش ساخت شیشه
این استاد افزود: «از روش‌های کهن آگاهی چندانی در دسترس نیست. روش فشرده در قالبِ شنی 700 سال پیش نوآوری شد سپس میله‌ای توخالی با نام «دم» (Bori) به‌اندازه یک‌متر و 30 سانت از جنس فولاد ساختند یک سرمیله که چوبی است را در دهان برای دمیدن قرار می‌دهند و بخش فلزی را در مایع شیشه گذاشته و در مراحل گوناگون آن را به هر شکلی در می‌آورند. ساخت ظرف‌های شیشه‌ای به سه گونه «دمیده آزاد»، «دمیده در قالب» و «شیشه پرسی» است.
آراستن شیشه به گونه گرم و سرد صورت می‌گیرد در مرحله گرم افزودن دسته، پایه، گل و …. به بدنه اصلی است که بایستی در درجه حرارت 1100 تا 900 صورت گیرد؛ پس از خنک شدن شیشه در مرحله سرد تراش و نقاشی روی انجام می‌گیرد و تراش به‌وسیله چرخ یا فرز است. برای طلاکاری هم از طلای مایع 14 عیار با قلم روی شیشه می‌کشند و دوباره به کوره برده و در حرارت 350 درجه می‌پزند.»
در ادامه کلاس هنر شیشه‌کاری خبرنگاران همراه فلاحی برای آشنایی بیشتر به نمایشگاهی که در هشتی ارگ آزادی برپابود، رفتند و توضیحات بیشتر را هنرمندان به خبرنگاران داده‌شد.