امروز رشن ایزد از ماه شهریور سال 3758 زرتشتی، پنجشنبه 13 شهریورماه 1399 خورشیدی، سوم سپتامبر 2020 میلادی
۱۳ شهریورماه، زادروز ابوریحان بیرونی، ریاضیدان و ستارهشناس، این شگفتترین بزرگمرد روزگاران، به گونهی چشمگیر چیره بر تمامی دانشهای دانشگاهی روزگار و گرامیداشت روز ملی نجوم است.
ابوریحان بیرونی، (زادهی ۱۳ شهریورماه ۳۵۲ خورشیدی، نیمه سپتامبر ۹۳۷ خوارزم — درگذشته ۲۲ آذرماه ۴۲۷ خورشیدی، ۱۳ دسامبر ۱۰۴۸ غزنه)، دانشمند بزرگ ایرانی، که زادگاهش روستای کوچک (بیرون) بود، «بیرونی» نامیده شد.
او در تاریخ، ادبیات، فلسفه، طبیعیات، ستاره شناسی ریاضیات، هندسه، هیات (علوم فضایی)، فیزیک، زمینشناسی و جغرافیا چیرگی داشته و سرآمد دانشمندان دوران خود بوده است. دائرةالمعارف علوم چاپ مسکو ابوریحان را دانشمند همه قرون و دوران خوانده است. در بسیاری از کشورها نام او را بر دانشگاهها، دانشکدهها و تالار کتابخانهها نهاده و به او فرانام (:لقب) «استاد جاوید» دادهاند.
وی گردش خورشید، گردش محوری زمین و جهات شمال و جنوب را به درستی محاسبه و تعریف کرده است. خورشیدگرفتگی هشتم آوریل سال ۱۰۱۹ میلادی را در کوههای لغمان (افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرد و ماهگرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنه به زیر نگرش برد.
در زمان وی، سامانیان که پایتختشان شهر بخارا بود، بر شمالشرقی ایران، شامل خراسان بزرگتر و منطقه خوارزم، زیاریان بر گرگان و مازندران و سرزمین پیرامون آنها، بازماندگان صفاریان بر سیستان بزرگتر، غزنویان بر جنوب ایران خاوری (مناطق مرکزی و جنوبی افغانستان امروز) و بوئیان بر دیگر مناطق ایران تا بغداد فرمانروایی میکردند و همه آنان برانگیزندهی دانش و ادبیات فارسی بودند و سامانیان بیش از دیگران در این راه کوشیدند. بیرونی که در جرجانیه خوارزم نزد ابونصرمنصور به دانشاندوزی پرداخته بود، مدتی نیز در گرگان تحت حمایت مادی و معنوی زیاریان که مرداویز سردودمان آنان بود، به تحقیق پرداخت و پس از آن تا پایان عمر در ایران خاوری آن زمان به پژوهشهای علمی خود ادامه داد. با اینکه محمود غزنوی میانه خوبی با بیرونی نداشت و ابزار کافی برای پژوهش در اختیار او نبود، ولی این دانشمند لحظهای از تلاش برای تکمیل تحقیقات علمی خود دست نکشید.
او که به زبانهای یونانی، هندی و عربی هم چیره بود، کتب و رسالات بیشماری که شمار آنها را بیش از ۱۴۶ گفتهاند، نوشت که بیش از ۱۳ هزار سطر است.
مهمترین آثار او «التفهیم» در ریاضیات و نجوم، «آثار الباقیه» در تاریخ و جغرافیا، «قانون مسعودی» که نوعی دائرةالمعارف است و کتاب «هند» درباره اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن، است.
بیرونی کتاب دائرةالمعارف خود را به نام سلطان مسعود غزنوی حاکم وقت کرد، ولی پیشکش او را که سه بار شتر سکه نقره بود نپذیرفت و به او نوشت که کتاب را برای خدمت به دانش و گسترش آن نوشته است، نه پول.
بیرونی همروزگار (:معاصر) با پورسینا بود که در اصفهان مینشست و با نامهنگاری و هماندیشی به تبادل دیدگاه میپرداختند.
بیرونی در پی لشکرکشیهای محمود غزنوی به هند غربی (که پاکستان امروز بخشی از آن است) با دسترسی به آن سرزمین امکان فراگیری زبان هندی را به دست آورد و دربارهی رخدادهای هند پژوهش کرد که برآورد این پژوهش، کتاب «هند» اوست.
نوشتار با عنوان ابوریحان بیرونی؛ پدر جغرافیای نوین و دانش تجربی به قلم فرشید ابراهیمی در پست به نشانی https://amordadnews.com/7888/ برای آگاهی بیشتر خوانندگان امرداد در دسترس است.
ایزد عدل و داد در دین مزدیسنى. در اوستا رَشْنو Rašnu و در پهلوى رَشْن Rašn به معناى عادل و دادگر است. رَشْن در اوستا اغلب با صفت رَزْیشْته Razišta (در پهلوى رزیستک Razistak) وبه صورت رَشْنو رزْیشْتَه به معناى راست تر و درست تر آمده است، و در فارسى معمولاً این ایزد با صفتش «رَشْن راست» خوانده مى شود.
چو هور سپهر آورد روز رَش
ترا زندگى باد پدرام و خَوش
هجدهمین روز از هر ماه در گاهشمار زرتشتی به نام رشن پیوند یافته است. رَشن (رَشْنو) ـ ایزد دادگرى و آزمایش ایزدى، ایزد درستی و دادگری که از ایزدان سرای پسین و از داوران روز جزا هست. یشت رشن، یشتی هست در ستایش رَشن، رَشنو، رشن یشت ، یشت دوازدهم اوستا هست.
ابوریحان بیرونى در الآثار الباقیه (ص73) در فهرست روزهاى ایرانى، این ایزد را رَشْن خوانده که در زبان سُغدى رَسْن Rasn و در خوارزمى همان رَشْن خوانده مى شده است. در ادبیات فارسى این واژه به صورت «رش» بدون نون بکار رفته است.
فردوسى گوید: چو هور سپهر آورد روز رَش / ترا زندگى باد پدرام و خَوش،
خسروى مى گوید: مى سورى بخواه کامد رَش / مطربان پیش دار و باده بکَش.
