زمانی که امردادماه فرا می‌رسد، گفت‌وگوهایی پیرامون کاربری واژهی امرداد به جای مرداد در می‌گیرد. واژهی اوستایی امرداد یا امرتات به چم(:معنای) بیمرگی در برابر واژهی مرداد یا مرگ است و به راستی کاربرد واژهی مرداد با این چم که دم از نیستی و تباهی بزند، درست نیست.
چندی است برخی از سازمان‌ها و مراکز می‌کوشند واژهی اَمرداد را جایگزین مرداد سازند و بر فراگیری این واژه در میان همگان بیفزایند. روشن است رسانه‌ها، خبرگزاری‌ها و مسوولان آموزش کشور نیز نقش بسزایی را در فراگیریِ هر چه بیشتر این واژه و حذف واژهی مرداد از رسانه‌ها و کتاب‌های آموزشی دارند. از این‌رو همچنان نیز کاربری واژهی امرداد به جای مرداد به توجه بیشتری از سوی مسوولان نیازمند است.
«اَمرداد» ششمین امشاسپند و به چم «بی مرگی و جاودانگی» است. در جهان گیتیایی نگاهبانی از گیاهان با اوست. ایزدان رشن، اشتاد، زامیاد با او هم‌پیمان هستند. این امشاسپند، گاه به نادرست «ُمرداد» گفته میشود. «مرداد» به چمِ مرگ و مُردن است.
در ادبیات مزدیسنا، امشاسپند اَمرداد از دید مینوی، نمودار جاودانی، بی‌آغازی و بی‌انجامی و در جهان مادی نگاه‌بان گیاهان و رُستنی‌ها است. ارج و ارزش گیاهان در نزد ایرانیان آن‌چنان است که، َمثل‌ها و گفتارهای نغز و پندآمیز فراوانی در پیوند با گیاهان به یادگار مانده است. مانندِ اینکه كسی كه اجاقش كور باشد و فرزندی نیاورد، «درختِ بی‌بر» را می‌ماند و آن كس كه چشم‌تنگ(:خسیس) است و سودی ندارد؛ «درخت بی‌سایه» را مانند است. اگر سُرور و شادمانی به كسی برسد؛ «گُل از گُلش شكفته میشود» و اگر آزرم و شرمی او را درگیرد؛ «صورتش گل می‌اندازد و سرخ‌گون میشود». اگر پشتیبانی داشته باشد و تبارمند(:دارای اصل ونصب) باشد؛ «ریشه در خاك دارد» و انسان دانا و فروتن؛ «درخت پرباری را می‌ماند كه از فراوانی بار، سر به زیر افكنده است». همه‌ی این نمونه‌‌ها، پایگاه مینوی و مادی رستنی‌ها و ارجمندی آن‌ها را نزد ایرانیان گواهی می‌دهند. در آیین زرتشتی نیز همه‌ی گیاهان و درختان سپند شمرده می‌شوند و «هر کسی که درختی می‌کارد، اشویی می‌کارد.»
جشن امردادگان
در جشن امردادگان که در روز امرداد از ماه امرداد (هفتمین روز از ماه امرداد برپایه‌ی گاهشمار زرتشتی و سومین روز از گاهشمار رسمی کشور) برگزار میشود، مردمان بیشتر به گیاهان و رُستنی‌ها رسیدگی می‌کنند و در دامن طبیعت یا کشتزارها و باغ‌های خود به پاکسازی فضاهای سبز، رسیدگی به گیاهان و به جشن و پایکوبی می‌پردازند. گل «چَمبک» یا زنبق را گل ویژه‌ی امرداد می‌دانند.
ابوریحان در این‌باره گفته است: «معنای امرداد آن است که مرگ و نیستی نداشته باشد. امرداد فرشته‌ای است که به حفظ گیتی و اقامه‌ی غذا و دواهایی که اصل آن نبات است و مزیل جوع و ضرر و امراض هستند، موکل است.»
مسعود سعد سلمان پیرامون جشن امردادگان می‌گوید:
روز ِ مُرداد مُژده داد بدان
که جهان شد به طبع، باز جوان.
و در این باره در زرتشت نامه چنین سروده شده است:
چو گفتار خردادش آمد به سر
همان گاه امرداد شد پیش‌تر
چو گفتار خردادش آمد به سر
همان‌گاه امرداد شد پیش‌تر
سخن گفت درباره رستنی
که زرتشت گوید ابا هر تنی
نباید به بیداد کردن تباه
به بیهوده بر کندن از جایگاه
کزو راحت مردم و چار پاست
تبه کردن او، نه راه خداست
7 پاسخ
نویسنده گرامی,
امرداد و مرداد هر دو درست هستند و افتادن ا (-a) آغازین تحول آوایی است که در زبان فارسی روی داده است. مثالهای دیگر: تغییر اناهید به ناهید، اپرویز به پرویز و غیره. بیرونی نیز در اثار الباقیه صورت مرداذ را آورده است نه امرداد (Sachau 1878: 42, 221). در متن صد در بندهش نیز صورت مرداد آمده است(Dhabhar 1909: 73). تنها تفاوت مرداد و امرداد این است که امرداد صورت کهن‌تر مرداد است .
نخیر مرداد یعنی نیستی و مرگ
بعد ا که اولش میاد داره تقضش میکنه مخالفش میشه معنیش ۱۸۰ درجه تغییر میکنه فهمیدی؟
گاه این افتادن ها که در زبان پارسی روی میدهد در معنی درست آن تغییری ایجاد نمی کند مانند اناهید که با افتادن الف از آغاز پیشوند منفی ساز انا بازهم پیشوند منفی ساز نا باقی می ماند و معنی درست می ماند.
ولی توجه کنید در واژه ای مانند امرداد که تنها یک الف پیشوند منفی ساز آن است افتادن آن باعث وارونه شدن معنی واژه می شود.از این رو این افتادن الف از امرداد نادرست است.با آگاهی از این دلایل زبان شناسی است که میگوییم مرداد تلفظ نادرست است و شایسته است امرداد، صورت درست آن به کار رود. با این وجود در برخی متون پارسی نو از امرداد استفاده شده است.
به نظر من هم حرف آرش درست است. چون پیشوند منفی ساز a در زبانهای باستانی اگر پیش از مصوت واقع میشد، به صورت an می آمد و به نظر من هم n در واژه ناهید یا مثلا نوش و نوشیروان همان معنای منفی سازی را نگاه میدارد، به همین دلیل امرداد به معنی بیمرگی درست است نه مرداد.
این که در کتب تاریخی امرداد نیامده و همه جا مرداد داریم درست است، شاید حذف اَ در آغاز اًمرداد در قیاس با خرداد اتفاق افتاده که همیشه با هم می آمدند.
جناب آرش استدلالتان نادرست است که دلایلش به طور خلاصه بدینقرار است:
۱) ا (-a) منفی ساز در دوره باستان و میانه زایا بوده است نه دوره نو.
۲) ا کشیده (ā) در اناهید (anāhīd) با ا کوتاه (-a) منفی ساز تفاوت دارد.
۳) فردوسی نیز صورت مرداد را آورده است پس لابد سواد فارسی حکیم بزرگ توس کمتر از ما بود???!!!
خانم دکتر گشتاسب،
درود فراوان, اصلا فرض کنیم که این تحول آوایی بخاطر قیاس با خرداد بوده است. کدام اصل زبانشناسی می‌گوید که تغییر به قیاس نادرست است؟ همانگونه که در آغاز عرض کردم بر پایه شواهد مرداد و امرداد هر دو درست اند و افتادن ا آغازین تغییری در مفهوم آن نداده است شاید به این خاطر که در فارسی ا منفی ساز زایایی خود را از دست داده است این هم شاهد از اثار الباقیه:
" و معنی مرداذ دوام الخلق ابدا من غیر موت و لا فنا"
دوست گرامی حتی اگر بخواهید که به فرض a- منفی ساز را در فارسی نو بی مفهوم بدانید، باز هم واژه مرداد واژه ای است که دارای معنای مرگ و میرایی است و بدون یک پیشوند منفی ساز به معنی اصلی آن بازنمیگردد. باید توجه داشته باشید که اگر هم این مفهوم در زبان زایایی خود را از دست دهد، حذف آن هم نباید به واژه ای منتهی شود که از نظر واژگانی معنای وارونه بدهد و در تناقض با معنای اصطلاحی آن که برای نمونه بیرونی هم از آن یادکرده قرار بگیرد. این که بزرگان ما هم از این صورت واژه (مرداذ، مرداد) استفاده کرده اند دلیل نمی شود، ما که امروز به آشنایی بیشتری با زبان شناسی دست یافته ایم ، آن اشتباهی که اکنون متوجه شده ایم را اصلاح نکنیم و آن بزرگان را کم سواد بخوانیم!
علم به مرور زمان تکمیل میشود و این چیزی از بزرگی فردوسی و بیرونی نمیکاهد.
در مورد هم دوم کمی متوجه منظورم نشده بودید؛ باید یادآور شوم که دلیلی که برای منفی ماندن anāhid پس از حذف a- ، آورده بودم وجود نا یا ن در واژه است به این معنی که قسمتی از an- منفی ساز در an-āhit با حفظ حالت منفی سازی باقی مانده است…