نزدیک به 6 سده پیش، در روزگاری که خاندان تیموری بر ایران فرمانروایی می‌کردند، در شهر سمنان گرمابه‌ای به دستور خواجه غیاث‌الدین بهرام سمنانی ساخته شد که اکنون آن را به نام «حمام پِهنه» می‌شناسیم. غیاث‌الدین، وزیر نیکوکار بابرخان تیموری بود.
گرمابه‌ی پِهنه در سال 856 مهی(:قمری) ساخته شد. این تاریخ از روی سنگ‌نوشته‌ی(:کتیبه‌ی) سر درِ گرمابه به‌دست آمده است. هر چند آن سنگ‌نوشته را در زمان ناصرالدین شاه قاجار دزدیدند و ساختمان گرمابه نیز روبه ویرانی رفت، اما یکی از تاریخ‌نگاران هم‌روزگار با شاه قاجار، به نام صنیع‌الدوله، نوشته‌ی روی سنگ‌نوشته را در یکی از کتاب‌هایش به تمامی آورد و بدین‌گونه سندی برای تاریخ ساختِ گرمابه‌ی پهنه، برجای ماند. اکنون خبری از آن سنگ‌نوشته‌ی تاریخی نیست و تنها گواهی‌ای که درباره‌ی تاریخ ساخت گرمابه پهنه در دست هست، همان نوشته‌ی صنیع‌الدوله است. در سال آغازین پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار، یکی از نامداران شهر سمنان به نام حکیم‌الهی، دستور مرمت و بازسازی گرمابه‌ی پهنه را داد و سازه‌ای برآورد که معماری آن آمیخته‌ای از هنر تیموری و قاجاری است .
گرمابه‌ی تاریخی شهر سمنان را می‌توان در گوشه‌ی (:ضلع) باختری تکیه پهنه، در بازار علاالدوله، دید. گستردگی آن کموبیش هزار متر مربع است. گرمابه پهنه، دو بخشی است. به این معنا که گرمابه‌ی بزرگ‌تر از آنِ مردان بوده است و گرمابه‌ی کوچک‌تر ویژه‌ی زنان. بگذریم که بازهم سهم مردان بیشتر از زنان است!
گرمابه‌ی بزرگ‌تر را سربینه، یا همان رختکن، گرم‌خانه و چال حوض شکل می‌داده است. در گرمابه‌ی کوچک‌تر نیز سربینه‌ای دیده می‌شد و گرم‌خانه. ورودی این بخش کوچک‌تر به دالانی راه می‌یافت که باریک و کموبیش دراز است. پایان راهرو به هشتی و سپس سربینه می‌رسد و از آنجا به گرم‌خانه و خزینه‌ای کوچک. خزینه، حوضچه‌ای در گرمابه بود که مردم خودشان را در آن می‌شستند.
پیش از آنکه به درون گرمابه پهنه سرکشی کنیم، باید از ورودی‌های آن گفت که شکوه و زیبایی چشمگیری دارد. به ویژه ورودی مردانه‌ی گرمابه که آراسته به کاشی‌های سفیدرنگ و نقش‌دار است. در بخش بزرگی از طرح کاشی‌های ورودی، نشان شیر و خورشید به رنگ زرد نمایان است. تاجی سلطنتی در میان دو شیر دیده می‌شود.
پایین نقش شیر و خورشید، اشعاری بر روی کاشی‌های آبی‌رنگ نوشته شده است. این اشعار که دربردارنده سال بازسازی و مرمت گرمابه در روزگار قاجار و نام بانی مرمت‌هاست، سروده‌ی یکی از چکامه‌سرایان سمنان به نام «اسدالله منتخب السادات خوری» است. این شاعر، پدر استاد نامدار درگذشته، حبیب یغمایی است. شعرها را به خط نستعلیق نوشته‌اند. مصراع پایانی دربردارنده‌ی «ماده تاریخ» است. ماده تاریخ واژگانی است که اگر ارزش عددی آن‌ها را بشماریم، به تاریخی مشخص می‌رسیم. مصراع پایانی کاشی‌ها چنین است: «باد این گرمابه دایر، تا بُوَد لیل و نهار». از واژگان این مصرع، تاریخ مرمت گرمابه (1296) به‌دست می‌آید.
پایین کاشی‌های شیر و خورشیددار، نقش دو سرباز قاجاری بر روی کاشی‌هایی سرتاسری، به رنگ سفید و زمینه‌ی لاجوردی، در دو سوی ورودی گرمابه دیده می‌شود. بالای یکی از آن نقش‌ها، نوشته‌ی کوتاهی هست که نشان می‌دهد طراح و سازنده‌ی کاشی‌های نقش‌دار، استادی به نام «زین‌العابدین» بوده است. این استاد کاشیکار چندان شناخته شده نیست.
ورودی مردانه‌ی گرمابه پهنه، دو صُفه، یا سکوی سرپوشیده، دارد. این ورودی در گذرگاهی که به مسجد جامع می‌رسد، دیده می‌شود. پس از اندکی انحراف، از این ورودی به هشتی و سپس سربینه می‌رسیدند. ورودی زنانه از درون تکیه‌ای که چسبیده به گرمابه است، جای داده شده است.
اکنون و پس از گذر از ورودی گرمابه، به فضایی می‌رسیم که مربع شکل است. سقف این فضا، تاق‌هایی ضربی دارد. سقف‌های ضربی از نمونه‌ی کهن‌ترین سقف‌های معماری ایران شمرده می‌شوند. بخش اصلی گرمابه، پس از گذر از راهرو و یک هشتی، جای دارد.
گنبدی زیبا، سقف گرم‌خانه‌ی گرمابه را پوشش داده است. به ویژه نورگیرهای پُرشماری که در سقف گرمابه جاسازی شده است، نمایی دل‌انگیز و دیدنی به این سازه‌ی تاریخی بخشیده است.
از یاد بردیم که بگوییم در دو سوی سربینه‌ی گرمابه‌ی پهنه، گل‌میخ‌هایی دیده می‌شود. مراجعه کنندگان گرمابه، لباس‌های خود را بر روی این گل‌میخ‌ها آویزان می‌کردند و سربینه‌دار جامه‌های آنان را نگهداری می‌کرد. گرداگرد سربینه نیز سکویی‌های ساخته شده است.
حوض میانی سربینه، دو اشکوبه‌ای (:طبقه‌ای) و دایره‌ای شکل است. دور تا دور آن نیز حوض بزرگ‌تری با گوشه‌های نیم‌دایره‌ای دیده می‌شود. این بخش از گرمابه، به‌راستی زیبا و دیدنی است.
بخش گرم‌خانه فضایی مستطیلی است. چهار ستون آجری در این بخش ساخته شده است. تون گرمابه، یا گلخن، در بخش شمال باختری و در پشت خزینه دیده می‌شود. تون جایی در کنار یا زیر خزینه برای سوزاندن سوخت گرمابه است. بدین‌گونه، آب خزینه گرم می‌شد.
در سال 1373 خورشیدی، بازسازی‌ها و مرمت‌های دیگری در گرمابه‌ی پهنه انجام گرفت. سپس کاربری آن را دگرگون کردند و این سازه‌ی تاریخی به موزه‌ی میراث فرهنگی و مردم‌شناسی سمنان تبدیل شد. اکنون گرم‌خانه‌ی گرمابه پهنه، جایی برای نمایش آثار باستانی است که در جای‌جای استان سمنان، همانند تپه حصار دامغان، خطیرکوه و تپه خندق، به‌دست آمده است. در این موزه یکصد اثر از دوره‌های گوناگون تاریخی به نمایش درآمده است.
یکی از تماشایی‌ترین آن آثار، اسکلتِ زنی باردار است که دیرینگی آن به 4500 سال پیش (هزاره‌ی دوم پیش از میلاد) بازمی‌گردد. این اسکلت به شکلی دست‌نخورده از محل کاوش آن در تپه حصار، در جنوب شهر دامغان، به موزه (گرمابه) پهنه آورده شده است و درون «گاه‌دارنده‌ای(:محفظه‌ای) شیشه‌ای نگهداری می‌شود. تاکنون در جهان نمونه‌ای همانند این اسکلت پیدا نشده است و از این‌رو یگانه به‌شمار می‌رود. درخور توجه است که کنار دهان اسکلت، ظرفی سفالی خاکسپاری شده است. دستبند و انگشتری اسکلت نیز در کنار آن دیده می‌شود.
گرمابه‌ی پهنه، که در شمار موقوفات مسجد جامع شهر سمنان است، در 30 دی‌ماه 1355 خورشیدی، با شماره‌ی 1022 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
* با بهره‌جویی از تارنماهای «مجله کلبه هنر»، «ویکی سمنان»، «سایت گردشگری ایران» و «ویکی پدیا».
