روستای چشام نگاهبان آتش «سره»

هر ساله در روستای کهن «چشام» با آغاز جشن‌های آتش در بهمن‌ماه، جشن «سره» که از آیین های نیاکانی ایرانیان است با شکوه و شادی برگزار می‌شود. پاسداشت آیین‌های نیاکانی در این گستره‌ی نشان از دیرینگی فرهنگی و تاریخی این بخش از سرزمین باستانی ایران دارد. زنده نگاه‌داشتن این آیین‌ها که برآمده از فرهنگ دیرپای این کهن‌دیار است و سپردن آن به آیندگان از سوی مردمانی که آن‌را شناسه و شناسنامه‌ی خود می‌دانند و ارج می‌نهند ستودنی است.

روستای چشام از توابع شهرستان داورزن و در ۶۰ کیلومتری شهر سبزوار در مسیر  مشهد-تهران و در گذر جاده‌ی ابریشم جای دارد. درباره‌ی شوند (:علت) نامگذاری این روستا روایت‌های گوناگونی وجود دارد. برخی بر این باورند که به شوند  رونق و آبادانی روستا و همانندی به شام و سوریه به آن «چون شام» گفته‌اند که کم‌کم به «چشام» دگرگون شده است.

این شهر در زبان محلی به «تیشون» نامور است که برخی به آن روستای «چشم» هم می‌گویند از این‌رو بیشتر مردم این روستا با نام خانوادگی «چشمی» شناخته می‌شوند.

ایران سرزمین دیرسال، یادگار شکوه روزگار، فاتح دژهای فخر تاریخ، باشکوه، پرمنش، شادمانه و خردمندانه همه‌ی چکادهای (:قله‌) امید و حماسه و دانش زمان را در نوردیده‌اند و آنچه را سرافرازانه دردل خود پرورانده به پیشگاه فرزندان میهن‌پرست و خردمند خود ارزانی داشته است تا با پاسداشت آن‌ها نام ایران بزرگ جادوانه بماند.

صدها آیین، جشن و سروری که یادگارنیاکانمان است نشان ازشکوه وغرور ما است. جشن سره یکی از این آیین‌های چند هزارساله است که با نام‌های سده، سره، هله‌هله، آتش بربام و خریچار نیز آمده است.

آتش سره در سبزوار بزرگ (شهرستان‌های داورزن، ششتمد، جوین، جغتای)

در سبزوار بزرگ به جشن سده «آتش سره»می‌گفته‌اند و می‌توان با بالندگی گفت درهیچ کجای ایران همچون سبزوار بزرگ سره برگزار نمی‌شده است و کتاب‌ها نیز سخن ازسده بوده نه سره. تنها ابوریحان درکتاب آثارالباقیه سره را ازسده جدا می‌کند.

روز پنجم بهمن که نخستین روز برپایی جشن‌های آتش است در روستاهای داورزن به نام سره نام‌گذاری شده است. از این‌رو باید آیین «آتش سره» را به نام سبزوار بزرگ ثبت کرد و چون امروزه در جای دیگری برگزارنمی‌شود و خوشبختانه هم اکنون در روستای «چشام» شهرستان داورزن با شکوه هرچه بیش‌ترهر ساله درحال برگزاری است بایسته است برای ثبت این جشن نیاکانی  در خراسان و با نام روستای چشام کوشش شود.

آتش سره در پنجم بهمن‌ماه خورشیدی برابر با 29 دی‌ماه زرتشتی که روز اسفندارمذ است و آتش سده در دهم بهمن‌ماه خورشیدی برابر با چهارم بهمن‌ماه زرتشتی  که روز آبان نام دارد برگزار می‌شده‌است.

پیشینیان بر این باور بودند که با فرارسیدن سره که 55 روز به نوروز مانده است، زمین گرم و خرم می‌شود. هیچ چوپانی در بیابان ازسرما نمی‌میرد  (یعنی زمان شادمانی، شور، نشاط، پایکوبی، کشتی و دید و بازدید فرارسیده است) و صد روز به برداشت جو و گندم بیشتر نمانده است.

مردم بلوک‌کاه و باشتین از پنجم بهمن‌ماه، تا دهم هر شب برپشت بام‌ها آتش‌افروزی می‌کنند و با هم ترانه‌خوانی می‌کنند به گونه‌ای که همه‌ی آبادی یک‌پارچه روشنایی و نور می‌شود.

ترانه‌های آتش سره

در شب جشن سره جوان‌ها با گوی‌های آتشی که با پارچه درست شده و یک شب درنفت خوابانده می‌شود درمیدان‌های ویژه‌ی برپایی این جشن گرد هم می‌آیند و گوی‌های آتش را به هوا پرتاب می‌کنند و بزرگترها روی پشت بام باهیزم خشک آتش می‌افروزند و همگی با آهنگی ویژه و صدای بلند این ترانه‌ها را می‌خوانند.

آی سره، سره،    پنجا و پن به عیدو،   صدبه غله

آی سره، سره،   یک بز دروم دِ گله،     نِی شیر مِته،   نِی فله

آی سره، سره،  تنبونته بردن به  گله

آی سره، سره،    ریش فلنی ر ببرم به دستره

آی سره، سره،    زن‌های شوهردار به غم  گرفتار

زن‌های بی شو    چله به در شو

آی سره، سره‌ی ما،     می شود د گله‌ی ما

دختر دِ خنه،   بر شو منله

در ملایجرد جوین دراز آهنگ‌ترین ترانه‌ی  آتش سره خوانده می‌شود که در گونه‌ی خود بسیار زیباست و در هیچ کجای نمونه‌ی چنین ترانه‌ای دیده نمی‌شود. که درکتاب « خراسان درآیینه فرهنگ مردم» به قلم ابوالفضل بروغنی، پژوهشگر فرهنگ مردم خراسان به چاپ رسیده است.

سخن پایانی این است که  سده را در همه جا پنجاه روز به نوروز مانده می‌دانند ولی در خراسان به‌ویژه سبزوار آن را پنجاه و پنج روز به نوروز می‌دانند و این نشانگر این است که در خراسان جشن‌های آتش را از پنجم بهمن‌ماه آغاز می‌کرده‌اند. 

 نوشتار بالا به کوشش حسین پارسیان‌نژاد و موسی‌الرضا ربانی گردآوری شده است که بخش‌هایی از آن برگرفته از کتاب «خراسان درآیینه فرهنگ مردم» نوشته‌ی استاد ابوالفضل بروغنی است. این کتاب سومین کتاب چاپ شده درباره‌ی فرهنگ و آداب و گویش و ترانه‌ها است.

نمایی زیبا از روستای کهن چشام

فرتور از کانال «چشام از دیروز تا امروز» است.

0114