محله‌ی جی و خیابان سی‌متری جی؛ نشانه‌های نهصدساله

یکی از محله‌های کنونی شهر تهران از دیرباز «جی» نامیده شده است و دهه‌هایی است که در آن محله خیابانی را نیز «سی متری جی» نام‌گذاری کرده‌اند. هر چند کوشش‌هایی شد تا نام محله و خیابان را دگرگون کنند، اما این نام دیرینه چنان در حافظه‌ی مردم ثبت شده است که تغییر دادن آن کوششی بیهوده به گمان می‌رسد.
محله جی ریشه در تاریخی چندین سده‌ای دارد. آنجا روستایی با دژی کوچک بود. تهران‌شناسان نام جی را در کتابی نهصدساله از نویسنده‌ای به نام عبدالجلیل رازی، در سده‌ی ششم مهی (:قمری) یافته‌اند. در کتاب جغرافیایی دیگری از مستوفی قزوینی در سده‌ی هفتم نیز به نام این روستای تهران اشاره شده است. امروز شاید محله‌ی جی و سی‌متری جی آوازه و دل‌پسندی محله‌های دیگر پایتخت را نداشته باشد، اما دیرینگی و ریشه‌های تاریخی آن بیش‌تر از بسیاری از محله‌های نوساز کنونی این شهر است.
دانسته نیست که چرا نام آنجا را جی گذاشته بودند. بازگفت‌هایی که در این باره آورده‌اند، چندان اطمینان‌بخش نیست و بیش‌تر حدس و گمان است. اینکه نوشته‌اند به سبب پادگان جی این محله جی نامیده شد، سخنی پذیرفتنی نیست؛ از آن‌رو که پیش از ساخت پادگان، آن روستا جی نام داشت. باز گفته شده است که دژ روستا را جی می‌نامیدند و روستا هم به همین نام شناخته شد. در این سخن نیز معنای جی روشن نیست. واژه‌شناسان جی را به معنای دره می‌دانند. این معنی نمی‌تواند برای محله‌ی جی تهران درست باشد. در جی دره‌ای وجود نداشته است. این را نیز گفته‌اند که جی کوتاه شده‌ی جویباره است و جویباره به آب جاری در کنار باروی شهر یا روستا گفته می‌شود. به هرروی، می‌دانیم که جی نامی ناشناخته در جغرافیای ایران نیست و در گذشته‌های باستانی محله‌ای از شهر اصفهان را به این نام می‌شناختند.
محله‌ی جی در تهران، گستره‌ای است که از شمال به نهر فیروزآبادی می‌رسد. درباره این نهر و پیوستگی آن به جی، پس از این سخن خواهیم گفت. باختر آن به بزرگراه سعیدی راه دارد. این بزرگراه مرز باختری محله‌ی جی و باند فرودگاه مهرآباد است. خاور محله نیز به 16 متری امیری راه می‌یابد؛ همان جایی که اکنون خیابان سبحانی نام‌گذاری شده است. خیابان اصلی محله، سی متری جی نام دارد و ادامه‌ی آن رو به پایین به خیابان امامزاده عبدالله کشیده می‌شود.

یادشده‌های تاریخی محله‌ی جی
برپایه‌ی جست‌وجوهای تاریخی‌ای که علی‌رضا زمانی، پژوهنده‌ی تهران‌شناس، انجام داده است، می‌دانیم که روستای جی از مجموعه آبادی‌های بلوک غار بوده است. بلوک غار بخشی از شمال و باختر شهرری بود و چهل پاره آبادی را دربرمی‌گرفت. روستای جی دو بخشی بود؛ یکی را جی علیا می‌نامیدند و دیگری را جی سفلی. آنجایی که اکنون سی متری جی است، همان جی علیاست. زمین‌های پایین‌دست امام‌زاده حسن نیز جی سفلی بوده است. در گذشته‌های دور مرز محله تا جی سفلی و زمین‌های پیرامون‌اش می‌رسید، اما اکنون آن گستره را در شمار محله‌ی جی نمی‌دانند و خیابان قزوین مرز جنوبی و باختری محله است. یک روستای دیگر نیز در آن پهنه بود که جی بیرونک نامیده می‌شد و اکنون محله‌ای دیگر از تهران است و بریانک نام دارد. بریانک بخشی از جی علیا بود. این روستاها قلعه‌ای اربابی داشتند؛ هم‌چنان که روستای جی نیز دارای چنین سازه‌ای بود. قلعه اربابی جای زندگی کشاورزان و خانواده‌هایشان بود. دژ روستایی جی در نوسازی‌های دوره‌ی پهلوی جای خود را به خانه‌های آجری داد، اما گویا هنوز بازمانده‌ای اندک از دیوارهای کهن آن در جایی که ده متری رضوان نام دارد، دیده می‌شود. پیداست که در آن نوسازی‌ها و سر برآوردن خانه‌های ریز و درشت مسکونی، باغ‌های محله جی نیز از میان رفت.
در زمان پادشاهی قاجاریه مردم تهران برای رفتن به امامزاده‌های پیرامون روستای جی، یا برای گردش و گذران روز، سوار بر درشکه و گاری می‌شدند و به گندمزارها و زمین‌های سر سبزی می‌آمدند که در دهه‌های دیگر پادگان جی در آنجا ساخته شد. راهی که آن‌ها بدان‌گونه می‌پیمودند از خیابان قزوین کنونی می‌گذشت.
در زمان پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار، زمین‌های جی به محمداسماعیل خان امین‌الملک فروخته شد. او برادر صدراعظم مظفرالدین شاه، علی‌اصغر خان اتابک (امین‌السلطان) بود. امین‌الملک پدر استاد موسی معروفی، نوازنده‌ی چیره‌دست تار و پدربزرگ استاد جواد معروفی، آهنگساز و نوازنده‌ی پیانو، بود. به هرروی، زمین‌های امین‌الملک در زمان‌های دیگر فروخته و دست‌به‌دست شد، تا آنکه در دهه‌ی سی خورشیدی ساخت‌وسازهایی در محله‌ی جی شکل گرفت و آن گستره به گونه‌ی امروزی آن درآمد. شمار بسیاری از آن‌هایی که از شهرستان‌ها راهی پایتخت شده بودند، در این محله و خیابان سی متری جی خانه ساختند. سرگرمی و گردشگاه محله‌ی آن‌ها درختان پُرشمار پیرامون پادگان جی بود و پارک باباییان. در سال 1344 خورشیدی نیز سینمای جی به مدیریت هوشنگ منظوری در 16 متری امیری ساخته شد و از سرگرمی‌های مردم محله‌ی جی شناخته می‌شد. منظوری از هنرپیشه‌ها و تهیه‌کننده‌های قدیمی سینمای ایران بود و در فیلم «جعفر و گلنار»، به کارگردانی منوچهر قاسمی (سال 1349)، در کنار نعمت آقاسی، میری و فروزان، بازی کرده بود. منظوری در سال 1393 درگذشت و سینمای او که مدیریتش به دیگران داده شده بود، پس از چند سال دوباره بازگشایی شد.

نهر فیروزآباد و سیل جنوب تهران
یکی از رودهایی که از فرحزاد در شمال تهران و شمیرانات سرچشمه می‌گرفت، نهر فیروزآباد نامیده می‌شد. این رود همه‌ی زمین‌های جی و مهرآباد را سیراب می‌کرد و با گذر از بریانک و سلیمانیه تا روستای فیروزآباد در شهرری راه خود را ادامه می‌داد. با ساخت فرودگاه مهرآباد در سال 1317 خورشیدی، مسیر این رود جاری را تغییر دادند و چیزی زمان نبُرد که خشکید و کور شد. بخش کوچکی از رود نیز که در جاده مخصوص جاری بود، با ساخت یکی از ایستگاه‌های مترو در چند سال گذشته، از دست رفت.
در اردیبهشت‌ماه 1347 خورشیدی پس از بارش‌های چند روزه‌ی تهران، ناگهان در ساعت 10 شب سیل ویران‌گری از رود فیروزآباد آغاز شد و محله‌های جی و بریانک را به‌تمامی دربرگرفت. کوچه‌های جوادیه نیز در امان نماند و آب تا نیم‌متری آن‌ها جاری شد و خانه‌های پُرشماری را ویران کرد. آنچه بر سر مردم محله‌های جی، قلعه مرغی و جنوب باختری شهر تهران آمد، دستِ کمی از جوادیه نداشت و ویرانگری‌های سیل از اندازه گذشت. تا جایی که در زیر پُل امامزاده معصوم آب 3 متر ارتفاع گرفت.
در آن سیل کم‌مانند، زمین‌های محله جی به زیر آب رفت. هر چند در آن زمان شمار خانه‌های محله جی فراوان نبود اما همان مردمی که در آنجا زندگی می‌کردند چند شبانه روز شرایط بسیار سختی را گذراندند تا دولت توانست جلوی ویرانی‌های بیش‌تر را بگیرد. گفته‌اند که جریان سیلاب از زیر پُل سی متری جی به سوی محله‌های جنوب تهران سرازیر شد، در حالی که شمار فراوانی از مردم در روی پُل گرفتار شده بودند. این رویداد در حافظه‌ی محله‌ی جی و پیرامون آن مانده است.
محله‌ی جی و خیابان سی متری جی با تاریخچه‌ی دور و دراز خود، اکنون باشندگانی دارد که شمار درخور توجهی از آنان کارکنان و بازنشستگان نیروهای مسلح هستند. آن محله جایی برای پادگان جی، یکی از پادگان‌های دیرینه‌ی نیروی زمینی ارتش است. در سال‌های آغازین ساخت پادگان حصاری پیرامون آن دیده نمی‌شد و مردم محله در نزدیکی‌های پادگان که شمار بسیاری درخت داشت، می‌آسودند و گردش می‌کردند.
اکنون محله‌ی جی و سی متری جی شلوغ و آکنده از آلاینده‌های هوا است. نزدیکی محله به فرودگاه مهرآباد نیز صدای اوج گرفتن و فرود آمدن هواپیماها را آزار دهنده و گوش خراش ساخته است. ساختمان‌های محله دیرینه‌اند، هرچند نشانه‌هایی از نوسازی نیز در آنجا نمایان است. محله‌ی جی در منطقه 10 شهرداری تهران با جمعیتی بیش از 21هزار تَن جای دارد.

* با بهره‌جویی از: یادداشت علی‌رضا زمانی درباره‌ی محله‌ی جی در تارنمای «انصاف نیوز»؛ نوشته‌ی امید ایران مهر درباره‌ی سیل جنوب تهران در تارنمای «دنیای اقتصاد»؛ گزارش میدانی تارنمای «همشهری آنلاین» و نیز گفتار مستند «محله‌ی جی» ساخته‌ی معاونت امور فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران.

بلوار استاد معین از سمت آزادی

میدان استاد معین

تقاطع بیست متری جی – طوس

هایپر استار محله جی شمالی

پردیس سینمایی معین مال در بیست متری جی شمالی

مجتمع مسکونی فرهنگیان در بلوار استاد معین

بوستان کوثر محله جی

خیابان نهر فیروزآباد محله جی

خیابان سی متری جی

مسجد قمربنی هاشم (ع) در سی متری جی

سینمای قدیمی جی در خیابان سبحانی – کمیل

سینمای قدیمی جی در خیابان سبحانی – کمیل

ایستگاه 85 آتش نشانی محله جی

میدان میوه و تره بار شهدای جی

بوستان معلم محله جی

خیابان جیحون محله جی

میدان هوشیار محله جی شمالی

فرتور از همایون مهرزاد است.