محله‌های تاریخی تهران (83)

محله‌ی هروی؛ پاس‌داشت یک نام

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1400-01-07
10:00

دگرگونی‌ها در تهران پُرشمار است. گویی این کلان‌شهر آرام و قرار ندارد و از آنچه دارد خشنود نیست. یکی از رنگ باختن‌ها و رنگِ تازه گرفتن‌هایش، نام کوچه و خیابان‌های شهر است. ساده‌ترین کار برای مدیران شهری همین است که تابلویی را بردارند و تابلوی دیگری جای آن بگذارند. بی آنکه بیندیشند که تغییر دادن نام‌ها به سردرگمی جغرافیای تاریخی شهر می‌انجامد. در سال 1390 خورشیدی، شورای شهر تهران تصمیم گرفت نام میدانی را تغییر دهد. آنجا را از همان زمان که «محله هروی» شکل گرفته بود، میدان هروی می‌خواندند. این نام در چشم مردمی که در آن گستره می‌زیستند، ارزش و حرمت داشت. تصمیم گیرندگان، تابلویی به نام «میدان سوسنگرد» آراستند و در میدان هروی جای‌گذاری (:نصب) کردند. اما مردم محله، نام میدان را همان گونه که بود نگه‌داشتند: میدان هروی. هروی‌ها بر گردن مردم محله حق بسیار داشتند و باید یاد و نام‌شان زنده می‌ماند. به این نام بازمی‌گردیم.
محله هروی دیرینگی بسیار دارد و نام و نشانش به سال‌های آغازین پادشاهی قاجاریه بازمی‌گردد. هر چند در آن زمان روستایی دور از مرزهای پایتخت بود، اما اکنون پهنه‌ی این محله از شمال به اراج و ازگل می‌رسد و از جنوب به مجیدیه. باختر آن به محله‌ی پاسداران راه می‌بَرد و خاورش نیز به شیان، محله‌ای دیگر در شمال خاوری پایتخت می‌رسد.

گذشته‌های دور محله‌ی هروی
در سده‌های پیشین، در 6 کیلومتری جنوب خاوری روستای تجریش، درست 2 کیلومتر دورتر از خاورِ راهی که از تهران به روستای سلطنت آباد (محله‌ی پاسداران کنونی) می‌رسید، روستایی دیده می شد که آن را مبارک‌آباد می‌نامیدند. در آن جا کِشت و کار می‌شد و محصولی که به دست می‌آمد پُربار و فراوان بود. به ویژه انار و انجیر و صیفی‌جاتی که از زمین‌ها و باغ‌های انبوه مبارک‌آباد فراهم می‌آوردند، خوش‌مزه و بارور بود. از این‌رو، روستاییان نام آنجا را مبارک‌آباد گذاشتند تا نشانه‌ای از برکت‌خیزی آبادی‌شان باشد. در کنار مبارک‌آباد، روستای دیگری دیده می‌شد که آنجا را حسین‌آباد می‌خواندند. هر دو هم در همسایگی گستره‌ای به نام لویزان جای داشتند. در لویزان غله و دیگر محصولات کشاورزی به دست می‌آمد و آن پهنه را برای کشاورزان و روستاییان دلخواه می‌کرد. مبارک‌آباد و حسین آباد، در جایی بنا شده بودند که اکنون محله‌ی هروی نامیده می‌شود. هر چند دیگر در محله‌ی هروی نشان و اثری از درختان و زمین‌های زیر کِشت دو روستا دیده نمی‌شود و از سال 1329 خورشیدی که ساختمان‌های بلند و کوتاه سر برآوردند، درختان نیز بریده شدند و از میان رفتند. به همین سادگی!
هر چند زمین‌های مبارک‌آباد و حسین‌آباد در آغاز بخشی از لویزان و شمس‌آباد به شمار می‌رفت، اما سپس‌تر این دو روستا از لویزان جدا شد و هویت جداگانه‌ای یافت. زمین‌های آنجا نیز از کاریزی سیراب می‌شد که مظهر آن در لویزان بود. در سرشماری دهه‌ی سی خورشیدی، روستاییان مبارک‌آباد اندکی بیش از صد تَن برآورد شده بودند. اکنون جمعیت محله هروی از 55 هزار تَن بیش‌تر است.

رد پای شاهزادگان قاجاری در محله‌ی هروی
مبارک‌آباد، یا محله‌ی هروی کنونی، در زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار در اختیار خاندان میرزا عیسی قائم مقام، پدر قائم مقام فراهانی، وزیر نامدار محمدشاه، بود. شاه آن گستره را به یکی از دامادهای این خاندان بزرگ بخشیده بود. تا آنکه محمدشاه به بهانه‌ای قائم مقام را کشت و مبارک‌آباد و حسین‌آباد را به یکی از درباریان بخشید. اما این بخشندگی دوام چندانی نیاورد و با آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه، وزیر پُرآوازه‌ی او، امیرکبیر، که خود از پروردگان قائم مقام فراهانی بود، چنین ستمی را در حق خاندان او روا ندانست و مبارک‌آباد و گستره‌ی پیرامون آن را بار دیگر به آنان برگرداند.
زمانی که تاج و تخت به مظفرالدین شاه قاجار رسید، وزیر او شاهزاده عین‌الدوله مالک مبارک‌آباد و لویزان شد. نمی‌دانیم او چگونه به آن گستره‌ی آباد و روستاهایش دست یافت. عین‌الدوله در آنجا عمارت زیبایی ساخت که اکنون از سازه‌های تاریخی و باشکوه تهران شناخته می‌شود. باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی مبارک‌آباد، حسین‌آباد، شمس‌آباد و لویزان که همگی در شمار دارایی‌های او بودند، پُربارتر شدند و روز به روز بر ارزش آن‌ها افزوده شد. اما دشواری آنجا بود که شاهزاده عین‌الدوله، پس از سیاست‌ورزی‌های بسیار و این در و آن در زدن برای رسیدن به صدارت و وزارت، ورشکست شد و چون فرزند شایسته‌ای نداشت، ناچار شد که بسیاری از سرمایه و دارایی‌هایش را بفروشد. یکی از جاهایی که برای فروش گذاشته شد، پهنه‌ای بود که از مبارک‌آباد تا لویزان را دربَر می‌گرفت. پیش از آنکه بگوییم خریدار آن زمین‌ها چه کسی بود، باید از عمارت شاهزاده عین‌الدوله یاد کنیم.

عمارت عین‌الدوله (نگارخانه‌ی برگ)

ساخت عمارت عین‌الدوله در بازه‌ی زمانی 1310 تا 1330 مهی (:قمری) انجام گرفته است. آنجا سازه‌ای تشریفاتی است که باغ‌هایی پیرامونش را گرفته‌اند و استخری بزرگ درمیانه‌ی آن دیده می‌شود. جزیره‌هایی در آن استخر ساخته‌اند که با پُل‌هایی کوچک به هم پیوند داده می‌شوند. این عمارت زیبا و دل‌پذیر در سال 1376 خورشیدی، با توافق دارندگانش، به شهرداری تهران واگذار شد و یک سال پس از آن نیز در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. عمارت عین‌الدوله اکنون نگارخانه‌ی برگ نامیده می‌شود.

خاندان هروی و محله هروی
اشاره کردیم که عین‌الدوله قصد فروش مبارک‌آباد و زمین‌های آن گستره را داشت. کسی که برای خرید پا پیش گذاشت، شاهزاده‌ای دیگر به نام رضا خان بصیر‌الدوله‌ی هروی بود. او در سال 1301 خورشیدی، مبارک‌آباد و چند دانگ از لویزان را از عین‌الدوله خریداری کرد. مبلغی که برای فروش گذاشته شده بود اندکی بیش از 83 هزار تومان بود. بصیرالدوله چنین پولی که در آن زمان بسیار هنگفت بود و اکنون پول تُو جیبی هم حساب نمی‌شود!، نداشت. ناچار پولی قرض کرد و زمین‌ها و آبادی را از عین‌الدوله خرید. از خوش شانسی او بود که بستانکار او درگذشت و گویا هروی ناچار نشد اقساط دیگرش را بپردازد. بی‌درنگ نیز کارهای آبادانی بسیاری در مبارک‌آباد و حسین‌آباد انجام داد و در ساخت آنجا و رونق افزون‌تر دادن به دو روستا، از هیچ کوششی فروگذار نکرد.
پس از درگذشت بصیرالدوله، مبارک‌آباد و حسین‌آباد به همسرش، بدرالسلطنه، رسید و سپس فرزند آن‌ها، مهندس علی‌اکبر هروی، انجام کارها را بر دوش گرفت. علی‌اکبر هروی در دانش کشاورزی نام و آوازه‌ای دارد و نه تنها در پرورش گل و گیاه و برآوردن باغ‌های زیبا در مبارک‌آباد دست به نوآوری‌های بسیاری زد، بلکه نخستین کتاب علمی کشاورزی ایران را هم نوشت و همان را در دانشگاه کشاورزی به دانشجویان آموزش داد. او در زمان نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق در وزارت کشاورزی کشور عهده‌دار سمت مدیریتی بود. به پاس خدمات بسیار مهندس هروی و خانواده‌ی او بود که مردم منطقه‌ی هروی نام محله‌شان رانگاه داشتند و نگاه‌داشتن نام هروی از سوی مردم، پاسخ و قدرشناسی از کوشش هروی‌ها در آبادسازی محله‌شان بود.

محله‌ی کنونی هروی
در میانه‌ی دهه‌ی چهل خورشیدی گسترش شهر تهران به آن اندازه رسیده بود که روستای مبارک‌آباد بخشی از پایتخت شود و محله‌ای به نام هروی را به دیگر محله‌های چهارسوی تهران افزوده کنند. در آغاز تنها روستای مبارک‌آباد، محله‌ی هروی نامیده می‌شد، اما در سال 1387 خورشیدی، حسین‌آباد نیز به محله افزوده شد و آن دو را یک منطقه قلمداد کردند.
محله‌ی هروی از نوسازی‌های بی‌درنگ این سالیان به دور نمانده است، از این‌رو، از بافت تاریخی و کهن آن سازه‌های چندانی دیده نمی‌شود. بوستان‌های فراوان از ویژگی‌های محله هروی است؛ و از همه مهم‌تر راه‌بندان خودروها در این محله کمتر از دیگر بخش‌ها و محله‌های پایتخت است.

* با بهره‌جویی از: جستار حسن موسوی‌زاده در تارنمای «مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی»؛ گزارش تارنمای «روزنامه همشهری» با عنوان: خاطره‌ی ماندگار مبارک‌آباد؛ تارنمای «ستاد گردشگری شهرداری تهران».