محله‌های تاریخی تهران (84)

چهارراه عزیزخان؛ رد پای تاریخ

خبرنگار امرداد: سپینود جم
1400-01-08
19:02

تهران در روزگار قاجاریه آهنگ گسترش یافتن داشت و زمین‌های پیرامونش با ساخت گذرها و خیابان‌ها، به بافت شهری افزوده می‌شد. ساز و کار برآمدن خیابان و محله‌ها، بیش‌تر چنین بود که یکی از توانگران و مال‌داران سازه‌ای می‌ساخت و به توسعه‌ی پیرامون سازه‌اش می‌پرداخت. آن سازه‌ها در میان باغ‌های پُرشمار شهر جای داشتند. آن سنگ بنای نخستین، سپس‌تر مرکزی برای شکل‌گیری محله‌ای یا گذرگاهی می‌شد. یکی از شناخته‌شده‌ترین سازه‌های تهران قاجاری، خانه- باغی از آنِ یکی از خواجگان دربار ناصرالدین شاه بود که اکنون «چهارراه عزیزخان» نامیده می‌شود و یکی از مراکز مهم داد و ستدی تهران است.

شاید سرگذشت بانی ساختمان، عزیزخان، خواندنی‌تر از آنچه باشد که سپس‌تر در گستره‌ی باغ و عمارت او شکل گرفت. با این همه، به سبب نزدیکی چهارراه به میدان حسن‌آباد و خیابان حافظ، ارزش این بخش از تهران را نباید نادیده گرفت.
به هر روی، در پایان خیابان حافظ و شمال میدان حسن‌آباد، چهارراه عزیزخان جای گرفته است. آنجا یکی از گذرهای دیرینه‌ی شهر تهران است و نامش با کسی پیوستگی دارد که ماجراهایی از سر گذرانده بود و دارایی‌های هنگفت‌اش بیرون از شمار بود. کسی که او را عزیزخان خواجه می‌نامیدند. پیش از آنکه سرگذشت این بخش ِ پیوسته به خیابان حافظ را بدانیم، باید او را بشناسیم.

عزیزخان ندائی، نامور به عزیزخان خواجه

عزیزخان خواجه‌شاهی را یکی از زنان ناصرالدین شاه به حرامسرا آورده بود. عزیزخان بسیار زود به شاه قاجار نزدیک شد، اما خواجه‌ای رازنگه‌دار نبود و آنچه می‌دید و می‌شنید پنهانی به صدراعظم شاه، امین السلطان، گزارش می‌کرد. سرانجام به خبرچینی او پی بُردند و او را از دربار راندند. امین السلطان عزیزخان را نزد خود بُرد و در دَم و دستگاه صدراعظمی‌اش به کار گماشت. او که خواجه‌ای زیرک و گوش به زنگ بود، به سبب نزدیکی به امین السلطان ثروت بسیاری اندوخت و در جای جای تهران زمین‌های فراوان به چنگ آورد. می‌گویند در هیچ کار آب و نان‌داری برای امین السلطان نبود که دست عزیزخان در آن نباشد و به سبب کار چاق‌کنی‌اش به سود کلانی نرسد؛ بدان اندازه که دیری نگذشت که از ملاکان بزرگ تهران شد. با این همه، پس از مرگ عزیزخان چون بازمانده‌ای نداشت، راست یا ناراست، وصیت نامه‌ای به او نسبت دادند که برپایه‌ی آن همه‌ی دارایی‌اش را به شاه بخشیده بود. بدین‌گونه آنچه در همه‌ی عمر با زیرکی گِرد آورده بود، به خزانه‌ی دولت در زمان رضاشاه رسید.

عزیزخان در جایی که اکنون خیابان سرهنگ سخایی نامیده می‌شود، خانه‌ای داشت که هنوز دست ویرانی به آن نرسیده است. آن خانه در زمان رضاشاه به پرورشگاه کودکان بی‌سرپرست تبدیل شد و به نام «دارالایتام شاهپور» آغاز به‌کار کرد. پرورشگاه در سال 1314 خورشیدی، کار خود را با چاپ آگهی‌نامه‌ای در روزنامه‌های کشور، آغاز کرد. در آنجا کودکان بی‌سرپرست کمتر از هفت سال را می‌پذیرفتند. عزیزخان در کنار خانه‌اش دکان‌هایی نیز داشت.
در پادشاهی رضاشاه بخش بسیاری از زمین‌ها و املاک چهارراه عزیزخان و میدان حسن‌آباد را سپهبد احمد امیراحمدی خریداری کرد. او نخستین سپهبد ایران بود که در سال 1308 خورشیدی به این درجه‌ی نظامی دست یافت. امیراحمدی همان کسی است که عشایر لرستان را سرکوب کرد. او در سال 1344 درگذشت و دارایی فراوانی از خود به‌جا گذاشت.
اقامتگاه تابستانی سپهبد امیراحمدی در گستره‌ی مقصودبیگ شمیران بود. آن خانه همان جایی است که اکنون باغ موزه‌ی هنر ایران نام گرفته است. اما خانه‌ی او در چهارراه عزیزخان جای داشت. این خانه‌ی هفت‌هزار متری از چندین ساختمان شکل گرفته است و بخش‌هایی از آن اکنون در حال ویرانی است. نکته شگفت‌آور آن است که چون جداره‌های بخشی از خانه با مغازه‌های اجناس چوبی پوشانده شده بود، تا مدت‌ها از دیده‌ها پنهان بود. امیراحمدی این خانه را از پدر همسرش خریداری کرده بود.

خانه‌ی امیر اقتدار

خانه و باغ دیگری در چهارراه عزیزخان وجود داشت که از آنِ یکی از دولت‌مردان و نظامیان پادشاهی رضاشاه، به نام محمودخان امیراقتدار بود. او واپسین رییس پلیس تهران در روزگار قاجار و در زمان رضاشاه حاکم نظامی پایتخت بود. پس از او پسرش در آن خانه و باغ زندگی می‌کرد. در زمان پهلوی دوم بخشی از باغ امیراقتدار در چهارراه عزیزخان، به ساختمانی برای بهداری ارتش تبدیل شد و بخش دیگری از آن را جایی برای چاپخانه‌ی ارتش درنظر گرفتند. گفتنی است که در دهه‌ی بیست خورشیدی در بهداری ارتش بخش چشم‌پزشکی به کوشش پرفسور محمد شمس گشایش یافت. آن خانه‌باغ همان است که اکنون بازار موبایل ایرانیان نام دارد. در مهرماه سال 1399 به رای دیوان عدالت اداری قرار شد که تنها بخش بازمانده‌ی خانه و باغ امیراقتدار، ویران و در اختیار مالک آن گذاشته شود (خبرگزاری مهر).
سازه‌ی تاریخی دیگر چهارراه عزیزخان، عمارت اعلم‌السلطنه است. این ساختمان در کنار بازار بورس جای دارد و ثبت ملی نیز شده است. میرزا کاظم خان اعلم‌السلطنه از ملاکان قزوین بود و خانه‌ی چهارراه عزیزخان را در سال 1279 خورشیدی ساخت. این خانه در میان باغ جای دارد. چند سال پیش زمزمه‌ی فروش آن به گوش می‌رسید. یک بنای تاریخی دیگر، بیمارستان الوند در چهارراه عزیزخان است که از مراکز درمانی تهران به شمار می‌رود. این بیمارستان در سال 1347 با ظرفیت 123 تخت گشایش یافت. بانی بیمارستان الوند که در کوچه‌ی امیری جای دارد، دکتر هلی و دکتر کریم مصطفوی بودند. همچنین داروخانه‌ای به نام طاووسیان در دهه‌های گذشته در این چهارراه دیده می‌شد که دیگر نشانی از آن نیست. داروخانه‌ی ایران نیز از سازه‌های دیرینه‌ی چهاراه عزیزخان بود. این داروخانه را پزشکی به نام عاصمی بنیان گذاشته بود.
از مراکز فرهنگی چهارراه عزیزخان، باید به آتلیه هنرهای زیبا اشاره کرد که بیوک احمری، طراح و گرافیست نامدار ایرانی، در سال 1321 خورشیدی تاسیس کرد. در این آتلیه نخستین چاپ برجسته (سیلک اسکرین) ایران انجام گرفت. این را نیز بگوییم که چهارراه عزیزخان تا دیرزمانی یکی از محله‌های ارمنی‌نشین تهران بود.
* با بهره‌جویی از: تارنماهای «خبرگزاری ایسنا»، «سفرنویس»، «ستاد گردشگری شهرداری تهران» و «ویکی پدیا».