شهرها نیز مانند انسانها سرگذشت و پیشینهای دارند. گاه آباد و زیبا بودهاند و گاه گَرد پیری و سالخوردگی بر سر و رویشان نشسته و تازگی و جوانی را از آنها گرفته است. این حالِ بد، زمانی بیشتر به چشم میآید و تاسفبار میشود که شهرها از دستدرازی و ویرانگری ساکنان و سرپرستانش آسیب دیده باشند. تهران، با دیرینگی چندین سدهایاش به عنوان پایتخت، چنین حال و روزی دارد. بسیاری از سازههای تاریخیاش را از دست داده و یا در میان ازدحام سرسامآوری از سازههای بدشکل و بی در و پیکر امروزی، به مرز خفگی رسیده است. تهران قصهی پُرغصهای دارد!
نوگرایی و دگرگونیهای ناگزیر شهر تهران
در سالهای پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، تهران آرام آرام رو به نو شدن گذاشت و تجربه و آزمونهای تازه، رخسار آن را دگرگون ساخت. در سالهای پایانی پادشاهی قاجاریه و آغاز دورهای دیگر از تاریخ ایران، تهران شتاب بیشتری برای پوستانداختن و تازه شدن پیدا کرد. سرگرمیها و تفریحهای مردم دگرگون شد و گذران زمانهای فراغتشان را تغییر داد. دیری نگذشت که سینماها، تالارهای نمایش، کانونهای آموزشی، پارکهای نوساز، کافهها، رستورانها و بسیاری سازهها پدید آمد و زندگی اجتماعی پایتختنشینان را شکلی داد که با گذشتهی آن تفاوت بسیار داشت.
اما تهران به همانگونه نماند و سازههای دیگری ساخته شدند و ساخت خیابانهای پهناور و بزرگراههای پُرشمار، چهرهاش را باز هم رنگ دیگری داد. بیشتر آن دگرگونیها بر اثر رویدادهای سیاسی رُخ میداد. با اینهمه، رویداد ناخوشایندی که هویت تهران را دستخوش نابسامانیها کرد، از میان رفتن بسیاری از سازههای تاریخی آن بود. یک نمونهی آشکارش ویران کردن دروازههای تاریخی و زیبای این شهر در سالهای آغازین سدهی چهاردهم خورشیدی بود. محلهها نیز از آن دگرگونیها در امان نماندند و خیابانهای نوساز فضای شهری را دگرگون کردند.
تهران با پیشینهای دویست ساله در پایتختی ایران، چند دورهی تاریخی و دگرگونیهای کالبدی را از سر گذرانده است. سازههایی از دست رفتهاند و سازههایی نو جای آنها را گرفتهاند. در رشته نوشتارهای «روزی، روزگاری، تهران» از مکانها و سرگرمیهایی یاد میکنیم که در تهرانِ روزگاران پیش بودهاند و اکنون یا نیستند یا کاربریشان دگرگون شده است؛ از سینماها، تیاترها، کافهها، هتلها، آموزشگاههای دیرینه گرفته تا بسیاری چیزهای دیگر که با هویت تاریخی شهر تهران پیوند دارند. یک نمونه از آن یادکردها به سینماها بازمیگردد. سینماها مکانهای فرهنگیای بودند که ساخت آنها تفریحگاههای نوینی را برای تهرانیها پدید آورد. هر چه بر شمار جمعیت پایتخت افزوده میشد، سالنهای سینمایی بیشتری نیز ساخته میشد. برخی از آن سینماها سرگذشتی خواندنی دارند. به همینگونه باید از کافهها یادکرد که پاتوق روشنفکران بودند و جریانهای ادبی و فرهنگی چندی را شکل دادند. آموزشگاهها و مراکز تفریحی نیز تاریخچهای شنیدنی دارند و پیوندی ناگسستنی با سرگذشت تهران پیدا کردهاند. به برخی از آنها نیز اشاره خواهیم کرد. از «نخستین»های تهران نیز یاد میکنیم.
یادآوری این نکته بایسته است که آن یادکردها به معنای حسرت خوردن بر گذشته نیست. شهرها نیز مانند آدمیان روبه دگرگونی دارند و نباید انتظار داشت که به همان شکل و چهرهی پیشینشان بمانند، چنین آرزویی شدنی نیست. پس آنچه در این رشته نوشتهها بدان خواهیم پرداخت، تنها اشارهای و یادآوریای است برای گفتن این سخن که: ارزش میراث فرهنگی شهرهایمان را بیش از پیش بدانیم. آنها هویت و شناسهی ما هستند.
صد یاد و یادمان که ما را با تهران قدیم پیوند میدهد.
- گراندهتل؛ دُردانهی تهرانِ دیروز
- سینما تمدن؛ سینمای تهِ میدون!
- خیاط خانهی جهانشاه؛ آغاز مُدگرایی بانوان پایتخت
- اتوبوسهای دوطبقه؛ دیدنی خیابانهای پایتخت
- کافه پارس؛ میز فرنگی و ترمهی ایرانی
- ژیان؛ خودروِ مردم
- صندلی لهستانی؛ ارمغان پناهجویان جنگ جهانی
- فانفار؛ شهربازی و قلمرو کودکان
- غوغایی که فیلم دختر لُر به پا کرد
- گوش به زنگِ ساعت پیشکشی ملکه
- لُقانطه، جایی برای آلامُدهای کافهنشین تهران
- چرخ خیاطی؛ با دست پسزدن و با پا پیشکشیدن
- نخستین کودکستان تهران
- زمانی که پای خشکشویی به تهران باز شد
- بانویی که بنیانگذار تاکسیرانی تهران شد
- چلوکبابهای خوشطعم و بوی تهران قدیم
- نخستینباری که صدای گرامافون در پایتخت شنیده شد
- سینما متروپل؛ زیر پوست لالهزار
- رو به دوربین لبخند بزن!
- روزی که تهرانیها شناسنامهدار شدند
- تهرانیها و آموختن رانندگی
- نخستین سرشماریها در تهران
- پیتزا بهجای دیزی و چلوکباب!
- روزی که پای تلویزیون به خانهها باز شد
- تهران قدیم و همهگیری بیماری مرگبار وبا
- پیکان و شیرینی هزار خاطرهی دور و نزدیک
- جامعه باربد تهران، سقفی بلند از هنر
- داستان دور و نزدیک ایرانیان و قاشق و چنگال
- نخستینباری که تهرانیها هواپیما دیدند
- قهوهخانههای تهران قدیم؛ چای قندپهلو و نقل نقال
- لوطیها و باباشملهای تهران قدیم
- ماجرای توپ مروارید تهران
- آسفالت خیابانهای تهران و دردسر درشکهچیها
- مرد امروز؛ جنجالیترین روزنامهی تهران
- کیوسکهای تلفن و سکههای دو ریالی
- پنهان شدن از ترس آبلهکوبی!
- کوچههای قدیم تهران و بوی خوش پیچ امینالدوله
- تهران قدیم؛ از اطفاییه تا آتشنشانی
- هفت قلم آرایش قجری!
- شهر فرنگ، از همه رنگ!
- سفرهی ایرانی؛ ماکارونی با ترشی لیته!
- گدایان و ژندهپوشان تهران قدیم
- زنان تهرانی؛ غم نان و کتک زدن نایبالسلطنه!
- دربار قاجار و گلهای کاغذی مادام طوطی
- ماشین مشدی ممدلی؛ ترانهای که ماندگار شد
- زنان تهران و گامهای آغازین نوخواهی
- پوشش زنان تهران در یک سده پیش
- زندگی کنیزها و غلامان در تهران چند سده پیش
- پیانو و داستان پیدا شدنش در دربار ایران
- فسنجان؛ خورش شاهانه
- کلاغها؛ همسایههای پُرسر و صدای پایتختنشینان
- نخستین تندیسهای تهران
- چراغهای گردسوز؛ کورسویی از روشنایی
- از کشیدن دندان با انبُرک! تا دندانپزشکی نوین
- نوازندگان دورهگرد؛ غمزدگان رامشگر!
- اُرُسیها؛ پنجرههایی رو به روشنایی
- گرمای سوزان تهران و چرخش پرههای پنکه
- سالهایی که دوچرخه به تهران آمد
- گوجه فرنگی؛ چاشنی و همراه خوراک ایرانی
- فولکسواگنهای قورباغهای؛ دلبرانهترین خودرو پایتخت
- سقفهای شیروانیدار؛ زیبایی از دسترفتهی تهران
- خودکار بیک و خاطرههای دور و نزدیک
- کبوترچاهی؛ پرندهی بومی تهران
- کلهپزیهای قدیم تهران
- کودکیهای پرشور با آدامس خروسنشان
- نخستین فروشگاه زنجیرهای و پلهبرقی تهران
- استکانهای کمر باریک و چای لبدوز
- راز بانوی سرخپوش میدان فردوسی
- نخستین شیرینیفروشیهای تهران
- روزی که ماست تهرانیها «کیسه» شد!
- نورمن ویزدوم مهمان سالهای دور تهرانیها
- چیپس؛ خوشمزهی پُر زیان
- نخستین آسانسور تهران
- تهرانیها و دردسر کالسکه فرنگی
- چراغهای نفتی پریموس؛ شعلههایی برای زندگی
- سیبزمینی؛ مهمان دویست سالهی سفرهی ایرانی
- پاگرفتن دکههای روزنامهفروشی در تهران قدیم
- راهی که از عطاری تا داروخانه پیمودیم
- سرآغاز چاپ تمبرهای پستی
- گامهای آغازین برای بنیانگذاری نخستین آموزشگاه پرستاری تهران
- آریا شاهینها؛ گره خورده با آرزوهای یک نسل
- امیر ارسلان نامدار و بانوی قصهنویس کاخ گلستان
- پفک نمکی؛ یار دبستانی و کودکی ما
- آگاتا کریستی؛ ملکه جنایینویس در تهران
- گوی جواهرنشان؛ سرزمینهایی پوشیده از طلا و زمرد
- شکلگیری نخستین ارکستر سمفونیک تهران
- آبگوشت به این لذیذی، دیزی به این تمیزی!
- نخستین گُلفروشی تهران
- نمایش نخستین فیلم رنگی ایران بر پردهی سینماها
- برنامهی رادیویی «گلهای جاویدان»؛ یگانه و ماندگار
- ببریخان گربهی ملوس کاخ گلستان
- کلاسهای اکابر؛ همه باسواد میشویم!
- نخستین موتورسیکلتها در خیابانهای تهران
- والیبال بانوان تهرانی؛ گامهای آغازین
- نخستین ساندویچفروشیهای پایتخت
- نخستین اسباببازیها در دربار قاجار
- از یخ چال تا یخچال
- پیشینهی آگهیهای تجاری در ایران
- نخستین سیگارهای بازار دخانیات ایران
- کهنترین کاریز تهران، ساختهی بانویی زرتشتی
