سینما تمدن بهعنوان نخستین سینمای جنوب شهر تهران سرگذشت دور و درازی داشت. سینمایی که همخوانی چندانی با نامش نداشت و گاه دستمایهی لطیفهها و شوخطبعیهای مردم میشد.
در بازگفت (:روایت) داستان ساخت این سینما چنین آورده شده است که روزی رضاشاه پهلوی از سرتیپ درگاهی، رییس شهربانی کشور، دربارهی شمار سینماهای جنوب شهر تهران میپرسد. درگاهی پاسخ میدهد که سینمایی در آنجا نیست و جنوب شهریها برای دیدن فیلم به بخشهای دیگر شهر میروند. رضاشاه درگاهی را مامور میکند در بخشهای جنوبی پایتخت سینمایی بسازد. او نیز بیدرنگ دست بهکار میشود و یکی از کارکشتگان سینمای آن روز ایران، به نام خانبابا معتضدی را مییابد و به او دستور میدهد سینمایی در جنوب شهر تهران بسازد. بدین گونه در سال 1310 خورشیدی پس از گذشت 3 ماه، «سینما تمدن» در برخوردگاه (:تقاطع) دو خیابان مولوی و سیروس، با گنجایش 354 صندلی برای تماشاگران، ساخته میشود.
سینما تمدن، وارون نامی که برای آن برگزیده بودند، چندان هم متمدنانه نبود. چندین سال پس از گشایش سینما، کمتر کسی از مردم و کوچه و بازار را یارای آن بود که پا به درون سینما بگذارد؛ از آنرو که جایی برای لوطیان و اوباش و معتادان شده بود و روز به روز از شمار سینماروهایش کاسته میشد. این وضعیت، تا دههی سی خورشیدی ادامه داشت. در دههی پنجاه که دارندگان سینما دستی به سر روی آن کشیده بودند و کوشش میکردند رنگورویی متمدنانه به آن ببخشند، نام سینما را تغییر دادند و آن را سینما زرین نامیدند. از زرینی سینما نیز مانند تمدن، تنها نامی وجود داشت!
در این میان طنز جنوب شهریها دامن سینما تمدن را میگرفت و آن را به باد ریشخند میگرفتند. جوانهای محلهی مولوی سینمای خیابانشان را به تمسخر «سینما تهِ میدون» مینامیدند و دیگران به شوخی و جدی میگفتند که در بوفهی سینما تمدن به جای بستنی و تنقلات، سیراب شیردون و آش به تماشاچیها فروخته میشود! کسانی هم بودند که میگفتند تهِ سالن سینما به جای صندلی، زیلو پهن کردهاند و تماشاچیها در لژ سینما به جای صندلی و مبل، بر روی پیت بنزین مینشینند! همین حرف و سخنها سبب شده بود تابلو نقاشیای از سینما تمدن کشیده شود که در آن زنی با چادرِ به کمر بسته همانجور که فیلم نگاه میکرد سرگرم گوشت کوبیدن هم بود و زنی دیگر در حال سرپا گرفتن بچهاش در سالن سینما بود! این تابلو به دیوار سینما آسیا، در خیابان شاهآباد، زده شده بود و گویا هنوز در انبار آن سینما وجود دارد.
داستان طنزهای سینما تمدن به همینجا پایان نمیپذیرفت و دامن آپاراتچی سینما را هم گرفته بود. آپاراتچی برقکار سینما بود که در کنار کار اصلیاش، کار آپارتچی سینما را هم انجام میداد. میگویند هنگامی که به سالن سینما میآمد تا فیلم آن روز را نمایش بدهد، تماشاچیها به افتخار او دست میزدند و سوت میکشیدند و هیاهوی عجیبی به پا میکردند!
ساخت سینما تمدن در جنوب شهر
به هر روی، در همان سال 1310 خورشیدی، سرتیپ درگاهی، کسی به نام سلطان حسن خان، رییس بخش شهری خیابان مولوی را به همراه خانبابا معتضدی راهی جنوب شهر میکند تا زمین مناسبی برای ساخت سینما بیابند. آن دو پس از جستوجوها، زمینی را در خیابان مولوی پیدا میکنند که در آنجا کارگران سرگرم ساخت مسافرخانهای بودند. این زمین پیش از آن اسطبل کاروانسرایی بود و اکنون دگرگونی کاربری مییافت. آن دو، زمین را در ازای پرداخت ماهی 80 تومان، اجاره میکنند. زمین سینما سپستر خریداری شد. پس از آن، معتضدی سرگرم انجام کارهای دیگر برای ساخت سینما میشود. او با ساخت سالن و ساختمان سینما، برای راهاندازی آن ناگزیر میشود سینمای دیگرش، به نام سینما پری را تعطیل کند و ابزار و صندلیهای آنجا را به سینما تمدن بیاورد.
دربارهی معتضدی این را باید بدانیم که او دانشآموختهی رشتهی مکانیک بود و مدرک دانشگاهی خود را در فرانسه گرفته بود. نخستین فیلمبردار حرفهای ایران نیز شناخته میشد و همان کسی است که فیلمبرداری تاجگذاری رضاشاه را انجام داده است. معتضدی بنیانگذار سینماهای پری، میهن، اورانوس و چند سینمای دیگر بود. معتضدی در اردیبهشتماه 1365 خورشیدی، درگذشت.
به هرروی، کارهای دیگر به سرعت انجام گرفت. سقف سینما را از چوب ساختند که در آن منبت و خاتم نیز به کار رفته بود. مهمتر از همه آن که سینما تمدن از شمار نخستین سینماهای کشور بود که سالن روباز تابستانی داشت. این جایگاه در بخش شمالی ساختمان سینما بود. هنگام پخش فیلم در سالن روباز، صدای آن تا مسافتی میرفت. این کار نهتنها سبب ناخشنودی و اعتراض همسایهها نمیشد بلکه از آن هم استقبال میکردند. میگویند همسایههای سینما تمدن بیشتر دیالوگهای فیلمهایی را که در سالن روباز آن پخش میشد، از بَر بودند!
سالن سینما تمدن هم برای زنان بود و هم مردان. هرچند بهسبب پارهای از تماشاگران که هنجارشکن و در شمار اوباشان بودند، کمتر زنی تمایل رفتن به سینما تمدن را داشت. درِ ورودی سینما در نزدیکی گاراژی که در کنار آن بود، باز میشد.
پیشتر گفتیم که سال ساخت و راهاندازی سینما تمدن 1310 خورشیدی بوده است. این تاریخ را در برخی نوشتهها، یک سال عقبتر بردهاند و 1309 دانستهاند. در روز گشایش سینما، فیلمی دوبله شده از ریچارد تلماج، کارگردان هالیوودی نمایش داده شد. در سینما تمدن بیشتر فیلمهای درجه دو و سه اکران میشد و نیز فیلمهایی مانند «تارزان» و «سوپرمن» و فیلمهای عربیای که با پسند مردم جنوب شهر سازگار بود. بهای بلیت سینما، در سال گشایش آن، یک ریال بود. لژنشینان 3 ریال پرداخت میکردند. در بهترین زمان، فروش سینما تمدن به شبی 60 تومان هم میرسید.
از رویدادهای نادر سینما تمدن کنسرتی از استاد روحالله خالقی با همراهی تار علیاکبر شهنازی و آواز رضاقلی ظلی در سال 1317 خورشیدی بود. آنها یک ماه در سالن سینما تمدن برنامه اجرا کردند.
چندین و چند سال از گشایش سینما تمدن سپری شده بود که یدالله طالقانی، دستیار معتضدی، سینما را از او خریداری کرد. در سال 1349 خورشیدی، نیز سینما به مدت 9 ماه تعطیل شد تا آن را بازسازی کنند.
اما سینما تمدن تنها سینمای خیابان مولوی نماند و در سال 1339 خورشیدی، سینمای دیگری به نام آرش در بخش شمال باختری چهارراه مولوی آغاز بهکار کرد. این سینما رقیب سینما تمدن بود و 289 صندلی برای پذیرش تماشاگر داشت. سینما آرش در سال 1395 برای ساخت مترو در آن بخش، ویران شد.
سرانجام روزی فرارسید که سینمای دیرینهی شهر تهران، سینما تمدن، به بهانهی «خطر فروریزی» بسته شد. این تصمیم در سال 1383 گرفته شد. با اینهمه، از ساختمان آن کارگاهی برای ساخت الک ساختند! سرانجام در سال 1392 با رای کمیسیون بند 5، سینما تمدن، ویران شد و تنها نام و یادهایی از آن بهجا ماند. یک سال پیش از آن که زمزمهی خطر فروریزی سینما به گوش برسد، پروندهای برای ثبت ملی آن تشکیل شد، اما هیچ گاه مُهر ثبت ملی نخورد!
*با بهرهجویی از: تارنماهای «سفرنویس»؛ «مجله ویستا»؛ «سایت روزنامه شرق» و «سایت روزنامه همشهری».
